|
Garlenda
Garlénda (Garlenda in italiàn ascì) u l'è in cumün da pruvinsa de Savuna, inte l'entrutèra d'Arbenga, ch'u g'ha 1248 abitanti (nüméri agiurnài ai 30 de zügnu du 2019). GeugrafìaU teritòiu cumünàle de Garlenda u se tröva inta media valà du Lerùn, s-ciümme afluénte de l'Aròscia, in te l'entrutèra d'Arbenga da a quàle a dista tòstu 10 chilometri. I munti ch'i sircundan l'abitàu sun prinsipalmènte de culétte o di pözzi, cumme u Pözzu Carràu (270 m), surva l'abitàu de Pa(r)avenna, o ascì u Munte Carchéa (510 m), ch'u segna u cunfìn cun u cumün de Stelanellu. FrasiùiU paìse u l'è cumpostu, nu cunsciderandu u sentru, ascì dae lucalitài de: • Pa(r)avenna, a l'è ina frasiùn de Garlenda ch'a se tröva inte 'na valà lateràle, scituà a 285 m in sciu livellu du mà a cunta dixöttu abitànti, a dista 1,13 chilometri dau sentru.[4] • U Burgu (Castelli), a se tröva vixìn ai resti du castellu di Lenguéia, in sce a parte ciü àta da còlla ch'a dividde u teritòiu cumünàle cun quellu de Villanöva, difatti au de là de sta chi a gh'è Marta, frasiùn villanuvese, u burgu stòicu u l'è au mumentu tutelàu, viste e sò particulari caratteristiche, cun e ca' veie custruìe cun i mateiàli chi i vegnìvan dae custrusiùi da furtessa. A lucalitài a dista 1,76 chilometri dau sentru de Garlenda.[5] Grassie a ste chi u teritòiu cumünàle u cröve in estensciùn tutàle de 8,03 km².[6] CunfìnU cumün u cunfìna a nord-est cun Villanöva, a sud cun Stellanellu e Andöa, e a punente cun Casanöva.[6] StòiaE primme testimuniànseE primme testimuniànse che e sun zùnte a nuiàtri riguardu u teritòiu cumünàle de Garlenda e sun rizalenti a l'àtu Mediuevu, cun l'ingressu da parte de Garlenda inta Marca Albigane, teritòiu aministratìvu scìmile ah Cumitàu Arbenganese di seculi sucescìvi. Finìa peò l'esperiensa arduinica a zòna a finisce in màn de Bonifacio del Vasto, fin a l'ànnu 1091, quande u paìse u vegne ereditàu dai Marchesi de Clavesana. Fra i Clavesana e i LenguéiaNunustantu u passàggiu de prupietài du feudu a famìa Clavesana a nu mantegnià pé in tempu lungu u duminiu, difatti zà dau 1127 u libé(r)u cumün de Arbenga u mustra interesse versu sta parte de entrutèra chi, andandu in cumpetisiùn cun i scignùi lucàli. Intu 1150 u véscu de Zena u ùrdina a quellu de Arbenga de evità ina mazù estensciùn du cumün, inte stu mòddu u vegne infeudàu ufissialmente intu 1153 Anselmo dei Quaranta, cappustipite da famìa di Lengueglia, alleàu stòricu di marchesi de Clavesana.[7] Inte stu mòddu chi a furtüna pulitica de sta famìa a divegne bén avvià, grassie ascì ae tàsce recampàe nu sulu da Garlenda, ma ascì dai teritòi vixìn (cumme Paravenna, Marta, Bòscu, Bussureu, Ligu, Maremu e Marmö), ma ascì quelli versu Impéia. Da quellu mumentu a famìa de Anselmo Quaranta a vegne ascì ricunusciüa dae àtre càreghe de istitusiùi, tantu che da quellu mumentu u vegnîà mensciunàu cumme Scignù da Lenguéia, vistu che a sò rexidensa prinsipale a l'éa scitüà a Leingueiétta. Düante stu periudu chi a valà du Lerun a guàgna in növu periudu de stabilitài, cun u benestà du cumün de Zena intu 1182, cun l'infeudamentu ufisiale a Lingueiétta pé i sò vasti teritòi intu punente, ma ascì di Clavesana che intu marsu du 1202, chi i l'afìdan au fìu de Anselmo, l'aministrasiùn du feudu da Lerronia, cumprendente a parte da valà du Lerun ucupà da Garlenda e da Casanöva ascì. A ste ricunferme intu teritòiu lucale a l'è da zunze quella a livellu imperiale da parte de Federicu Barbarussa che cun di scrìti ufisiali, cuscì cumme acegnüu in epuca suscescìva cun sò fìu, u và a ricunusce a legitimitài du duminiu di Lengueia, scibén che se segundu serti studiùsi, aa giurnà d'ancöi, i ducumenti in questiùn i saiévan semplicemente di fàrsi stòici, scicumme che né Anselmo né i sòi discendenti i g'axévan u titulu de cunti, benscì de Scignùi (Domini, in latìn). Nunustante sta falscificasiùn chi i Lengueia, grassie a ina seie de opere pulitiche e diplumatiche i sciòrtan ascì a utegnì a citadinànsa arbenganese intu 1251, scicumme che inti ànni presedenti i stacan divenendu ascì alleài cun a sitài de Zena, che a cuncedde a ricunferma intu 1227 de l'investimentu pé l'aministrasiùn da parte di Lenguéia de tütta a zòna de vàlli Lerun (Casanöva e Garlenda), Merula (Andöa e relatìvu entrutèra) e Ginestru (U Testegu), in càngiu di diritti feudali in sce Taggia, Dusséu e Pòrtu Mau(r)ìssiu, lucalitài che da quellu mumentu i pàssan sutta u ciü strétu cuntrollu zenese. U cumün d'Arbenga dunca u speàva de recampà suttu aa sò influensa ascì l'à(r)ia ciü a punente du bacìn da Sènta, cun a cuncesciùn da citadinansa, còsa che peò a nu riesce in moddu cumplétu, vistu che u se dröve pòcu doppu in véu e propiu periudu de battàia fra i marchesi e a sitài. Düante stu chi i teritòi da Lengueia i se trövan in mézzu, fra e dùi parti, anche se pocu doppu i scignùi lucàli i se trövan a dà u cunsensu ai marchesi, eventu ch'u va a tucà a stabilitài du feudu. Cun a mòrte de Anselmo II, avegnüa intu 1280 i teritòi restanti aa famìa i vegnan spartìi fra i dui frài Giacomo e Bonifacio: au prìmmu i van teritòi de Ma(r)emu e quelli de Vellegu, che doppu i se van a espande versu l'àta valà de l'Aròscia e fìn ai cunfin cun u Piemunte (Briga Àta), mentre a l'ürtimu a zòna de Garlenda, du Burgu de Casanöva e de Lingueietta. Dai Zenesi aa Cuntéa de CunscenteDa quellu mumentu i Lengueia de Garlenda i divegniàn aleài di zenesi, utenèndu càreghe de prestìgiu, cumme l'aministrasiùn de Pòrtu Mauissiu intu 1335, dunde Giacomo da Lengueia, fìu de Bonifacio, u divegne pudestà. Ma u l'è sulu cun u 1385 che Garlenda a va a fà ufisialmente pàrte da Repübbrica de Zena, cun a suttumisciùn di Lengueia, chi i vàn cumunque a cruvì l'aministrasiùn du feudu uriginàiu, esattamente cumme i l'axévan fàu düante i primmi tempi sutta ai Clavesana. I decenni sucescìvi i sun segnài dau decadimentu da furtüna da famìa stessa cun ina séie de rivolte da pupulasiùn, fra ste chi a ciü viulenta a l'è quella du 1543 s-ciupà propiu intu burgu pé u malguvernu di feudi in t'in clima de tensciùn armenu fin au 1564, quande a Repübbrica de Zena a decidde de infeudà Antoniotto da Lenguéia, ch'u sciòrte grassie a ina fìtta réa de rapòrti diplumatici e matrimuniàli a garantì in rafursamentu di dumini zenesi a punente, garantenduse cumme alleà a famìa Costa de Cunscente, ancöi frasiùn de Cixàn e nunustante e àspre cuntése fra i zenesi e i Savòia ascì u benestà du marchése de Séva. Stu periudu u nu düa peò a lungu perché doppu a morte de stu chi i feudi de Pa(r)avenna e Garlenda i vegnan requisìi, scicumme che u nu l'axéva eredi diretti. Doppu in àtru periudu instabile de dùi ànni i saiàn propiu i Costa de Cunscente a uccupà e dui lucalitài cun di òmmi armài, chi i pìan pusessu du castellu fàu custruì da l'urtimu di Lenguéia a guvernà u paìse. Sucescivamente sta ucupasiùn chi a divegne in gròssu càxu diplumaticu , vistu che àtre famìe du pòstu e i eredi di Lenguéia vönan impadrunise du stò(r)icu feudu, tantu che ina sulusiùn finà a saià truvà sulu cun a mediasiùn de l'impeatù a Praga, difatti a famìa Costa a pìa u pussessu du feudu acquistandulu ufissialmente pé dexemìlla fiurìn duài, intu 1599, cumensa cuscì ina növa fàze pé stu teritòiu chi. I Costa de Cunscente intu 1618 i cunceddan a revixùn di statüi emanài dai Lenguéia intu 1564, cumensa cuscì a növa pruspeitài du feudu, grassie a Ottavio e de so frài Alessandro, grassie ai quàli i dumini da famìa vegnan elevài da feudu a cuntéa, sutta au numme de Cuntea de Cunscente. Da segnalà l'invaxùn di surdatti piemuntesi intu 1624, chi entran a Garlenda e a Pa(r)avénna, pé tentà de strappà i dumini intupunente aa Repübbrica de Zena, doppu che u Marchesàu de Süccaellu u l'éa stàu sciurbìu da sti chi. L'ataccu u vegne cacciàu au de là da valà du Lerùn grassie ascì ae rivolte da pupulasiùn de l'entrutèra, che assemme ai cuntingenti zenesi, a và a scunfizze i Savoia a Castreveiu, cu'e vicende du Bastian Cuntràiu, intu 1672. Dai Del Caretto a l'Italia ünìaA partì dau 1723, pé mancansa de eredi mas-ci a cuntéa a passa de màn a in ràmmu da famìa di Del Carretto, zà scignùi du feudu de Barestin, u l'è dunca u periudi di marchesi Costa Del Carretto, chi i vàn a duminà u paìse fin a l'ànnu 1747, difatti da quell'ànnu u paìse u vegne scuinvòltu dae invaxùi de truppe austru-piemuntesi, cun i eventi ch'i càzzen drentu aa Guèra de Sucesciùn Austriaca, ch'a se tegnüa fra u 1740 e u 1748. De li a pòchi anni u teritòiu cumünàle u saià dunca anéssu aa Repübbrica Ligüe cun l'arìvu de Napuleun e du sò esercitu, a partì dau 1797. Sutta a növa duminasiùn fransese u cumün u và a fà parte da circuscrisiùn lucàle arbenganese. Cun a restaurasiùn du 1815 u passa sutta i pusedimenti du Regnu de Sardegna, divegnüu poi Regnu d'Italia dau 1861, inseìu intu sircundàiu de Arbenga, poi cunfluìu inta pruvinsa de Savuna, intu 1946 trasfurmàu inta növa Repübbrica Italiana. Fra u 1973 e fìn au 31 dixembre 2008 u l'ha fàu pàrte da Cumunitài muntana Ingauna, poi divegnüa "du Punente Savunese" fin au 2011, ànnu da sò supresciùn. AbitàntiEvulusiùn demugraficaAbitanti censìi[8]  Minuànse furèsteDandu amèntu ai dàtti de l'Istat ai 31 de dixembre du 2017, i sitadìn furèsti a Garlenda i sun 138, 44 de sti chi i vegnan da l'Albania e 36 dau Ma(r)òccu. Pòsti de interesse
Architetüe religiùseU cumün de Garlenda u fa eclesiasticamènte da diocexi de Arbenga-Impeia, chi dunca a ghe a parocchia dedicà aa Nativitài de Maìa, cumprendente ascì e seguenti géxe: • Géxa da Parocchia da Nativitài a l'è scituà intu burgu de Garlenda, custruìa intu XVII seculu, a presenta in'impunente cupola de bàze utagunàle cun ascì u grossu campanì baròccu. A l'internu, assemme ai pregiài marmi u se tröva in quaddru du Seisentu du Guercino pruveniente da Rumma. • Géxetta de San Roccu, a se tröva vixìn ae spunde du turente Lerun, inta zòna du campu da golf, a strutüa uriginàia a l'è crulà intu 1887 cun u teramòttu ch'u l'axéva culpìu u punente ligüe, ricustruìa intu 1890 cun a furma de ancöi. • Capeletta de San Steva inta frasiùn de Pa(r)avenna, inta zòna du burgu. • Capeletta de San Benardu, sempre a Pa(r)avenna a se incontra aa fìn du paìse rivandu da Garlenda, a l'è afrescà cun dipinti du XV secolo datài foscia au 1561. Architetüe militari• Castellu da famìa Costa Del Carretto, u se tröva a Garlenda, u l'ea stàu custruìu intu XVII seculu, u l'è dìtu ascì u Castellu da Meridiana, uiginaiamènte u l'éa ina ca' de guardia, poi divegnüa a rexidensa ufisià da famìa arbenganese Costa, scignùi da zòna, pòi acquistàu cun u feudu dai Del Caretto de Barestin. Ancöi a prupietài a l'è cumünàle, duveàu cumme sede de spetaculi e mustre. • Castellu derucàu di Lengueia, du XII seculu u l'è stàu cacciàu tòstu zü aa metài du XVI seculu, cun l'insuresiùn cuntru a famìa ch'a duminava u paise. Se ponan aù vegghe sulu a parte ciü bàssa de ina tùre de sud est e u perimetru da strütüa. EcunumiaL'ativitài prinsipà du cumün a l'è l'agricultüa, cun a vendita di prudòtti lucàli, specialmente de l'öiu e du vìn, cumme u Rusese e u Pigàu. A livellu spurtivu, ma ascì turisticu a mazù atrasiùn a l'è raprezentà dau campu da Golf, ch'u prezenta 18 gàrbi, fàu custruì fra u 1964 e u 1965 dai architetti inglesi John Morrison e John Harris, pe in estensciùn de 6.085 m2, cun lì vixin ascì di alberghi e in maneggiu cu'i cavàlli. CultüaDialettu de GarlendaU dialettu parlàu a Garlenda u l'è de stampu arbenganese e u fa parte du grùppu du Ligüe sentru-ucidentàle, u presenta carateristiche peò ciü particulàri, riscuntrabili inte tütta a valà de l'Aroscia e du Lerùn, ligà stuticamènte a Arbenga, ma ascì a a sitài de A(r)àsce. ScöeGarlenda a g'ha in sò scistémma de scöe tòstu cumpletu (da a matèrna fin ae elemantari), grassie ae quàli u recàmpa ascì i studenti dai àtri paìsi vixìn. E scöe elementari e l'asìlu i sun racòlti inte l'istitüu cumprenscivu de A(r)àsce.[9] MuseiÜna de prinsipàli atratìve du paìse h l'è u museu mürtimedà da 500, gestìu dau Club Italiàn da Fiat 500 ch'u g'ha sede a Garlenda, mustra a l'è stà presentà in mòddu ufisià u 6 de lüiu du 2007, dedicà a Dante Giacosa, ün di prugetìsti de stu mudellu de macchina.[10][11] Feste e fée• Festa de l'agricultüa, a l'è cü(r)à daa CIA (Cunfederasiùn italiana di agricultùi) de Arbenga, a se tegne aa metài d'aùstu, au parcu Villafranca, chi i se pònan tastà e pietanse tipiche lucali, cun ascì e bancarelle de aziende lucàli che e mettan in mustra i prudotti tipici de valàe ingàune.[12] • Festa de San Ròccu, au Burgu (frasiùn Castelli), a se tegne u 16 d'austu cun a tradisiunàle celebrasiùn inta capeletta vixìna au campu da golf. In cuntempuranea u se tegne ascì u tradisiunale rinfrescu inte l'àia pic-nic e ascì a mustra du cuncursu futugraficu prepaàu daa scöa de àrti vixìve arbenganese.[13][14] • Radün nasiunàle du Club italiàn da Fiat 500, u se tegne tütti i ànni au pàrcu Vilafranca de Garlenda, u reciamma sempre in gràn nümeu de apasciunài da quaxi ùnze nasiùi spàrse in gìu pé u mundu, cun tòstu növesentu macchine espòste. Cun a pandemìa du Covid Dixinöve u s'è tegnüu in furmàu ridottu, cu peò eventi legài au club spàrsi in tüttu u mundu.[15][16] Aministrasiùn
Vie de cumünicasiùnU teritòiu cumünàle de Garlenda u l'è traversàu prinsipalmente daa stradda pruvinsale 6 ch'a permette u culegamentu stradale cun Villanöva ad levante, e cun Casanöva a punente, vixìn au cunfin de Garlenda, zà in teritòiu vilanuvese a se pö truvà a sciurtìa dedicà au Campu pé l'Aviasiùn di Aparecchi de Villanöva, ma ascì au servissiu de due sitadìne li vixin. Nòtte
Àtri prugètti
Information related to Garlenda |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg)
Portal di Ensiklopedia Dunia
