Buinzàn cumün
Panuràmma de Buisàn pijàu da-u Burghéttu.
Localizaçión
Stâto	Itàlia
Región	Ligüria
Provìnsa	Savuna
Aministraçión
Scìndico	Paola Devincenzi (lìsta cìvica "Boissano Unita") da-o 12-06-2022
Dæta de instituçión	24-12-1946 (recustitusiùn)[1]
Teritöio
Coordinæ:	44°08′03.94″N 8°13′16.61″E44°08′03.94″N, 8°13′16.61″E (Buinzàn)
Altitùdine	121 m s.l.m.
Superfìcce	8,35 km²
Abitanti	2 531[2] (30-10-2023)
Denscitæ	303,11 ab./km²
Comùn confinanti	A Prêa, Bardenèi, Löa‎, Tuiràn, U Burghéttu
Âtre informaçioìn
CAP	17054
Prefìsso	0182
Fûzo oràrio	UTC+1
Còdice ISTAT	009011
Cod. cadastrâ	A931
Targa	SV
Cl. scìsmica	zöna 3A (sismicitæ bàssa)[3]
Cl. climàtica	zöna D, 1 653 GG[4]
Nomme abitanti	Buinzanin
Sànto patrón	Sànta Marìa Madalêna
Giórno festîvo	22 de lüju
Cartògrafîa
Buinzàn
Puzisiùn du cumün de Buisàn inta pruvìncia de Savùna.
Scîto instituçionâle
Wikidata · Info

Buinzàn^{[n. 1]} (Boissano in italiàn) u l'è in cumün lìgüre da pruvìncia de Savùna ch'u gh'à ina pupulasiùn de 2.531 abitànti (a-u 31 d'utùbre du 2023)^[2].

• 
  U Mùnte Raviné miràu d'in Sàn Pêru
• 
  U Mùnte Mârmi

Buisàn u se tröva in se rìve du Mùnte Raviné (1061 m), mésciu in s'ina teràssa naturâle afacià sciü u Mâ Lìgüre. U teritòriu du cumün u l'è bèn estèizu, in diresiùn nòrd-òvest, vèrsu l'entrutèra, dund'u rìva fìna a-a sìmma du Mùnte Cârmu (1389 m). Da cadèna du Cârmu i fàn pàrte ascì i âtri brìcchi du teritòriu buisanìn, ch'i sarêa, caràndu vèrsu u mà, u Brìccu Pajarìna (1213 m), u Brìccu Ciazzalùnga (1216 m) e u Mùnte Raviné. A levànte du cèntru, d'atàccu a-i cunfìn cun Vèrzi, se pö mensunà ancù a prezènsa du Mùnte Mârmi (303 m).

Intu teritòriu buisanìn i ghe nàsce paréggi riài, ch'i finìsce inta scciümàira Varatèlla, intu Nimbàltu o inte cârche bacìn mênu impurtànte. Tra sti chi, i sùn trèi i riài ciü impurtànti a traversà u paìze, insèmme a di âtri ciü picenìn: a levànte, a-i cunfìn cun Löa, u gh'è u Riàn Cazàsse e i sö afluènti, a-u cèntru se tröva u Riàn Grànde o de Banchétte e a punènte u gh'è u Riàn Tarambùrle, ch'i se càccia tütti dùi inta scciümàira^[12].

Intu cumün de Buisàn, sruatüttu in se rìve vèrsu a vàlle du Varatèlla, pè e caraterìstiche du terén i se sùn svilupài di impurtànti fenòmeni càrsici cùmme intu rèstu da valà. Tra e gròtte e e tâne ciü impurtànti se pö mensunà i dùi büranchi de Péja, cu-u segùndu ch'u pàssa i sinquesèntu métri d'estensciùn, a gròtta de Sàn Perìn, quélla du Giancuspìn e u bürancu da Ùrpe, de ciü de seisèntu métri^[13].

• 
  A Ciàssa
• 
  Cà di Barùi
• 
  Cà di Berüi
• 
  Cà di Bufànti
• 
  Cà di Busèi
• 
  Cà di Câvi
• 
  Cà di Gandarìn
• 
  Cà di Gandùrfi
• 
  Cà di Mòji
• 
  Cà di Pòji
• 
  U Pùssu
• 
  Cà di Sutài

U cumün de Buinzàn u l'è sturicamènte spartìu inte dùzze burgàe^[14], ch'i l'àn pijiàu u nòmme, ménu che quélle da Ciàssa, di Sutài e du Pùssu, da-e famìje ciü impurtànti ch'i ghe staxêva^[15][16]. In particulà, i sùn^{[n. 2]}:

• A Ciâzza (La Piazza): a-u cèntru du paìze, a pìja u nòmme da-u ciasà dund'a gh'è a gêxa, l'uratòriu e a cumüna. De ciü, a-a Ciàssa i ghe sùn ascì e scöre.
• Ca di Barui (Case dei Barone): de sùtta du stradùn a l'artèssa da Ciàssa.
• Ca di Berüi (Case dei Berruti): a ciü âta e üna de burgàe ciü a levànte du paìze.
• Ca di Bufanti (Case dei Bonfanti): a ciü bàssa de dùzze burgàe, de sùtta a-e Cà di Barùi.
• Ca di Buzâei (Case dei Bosseri): de d'âtu a-u Pùssu, chi a gh'è a capélla de Nòstra Scignùra de Gràsie.
• Ca di Cavi (Case dei Cavo): méscia de srua du stradùn, in sa zìna de senèstra du Riàn Viàssu.
• Ca di Gandarin (Case dei Gandarini): a ciü âta insèmme a-i Berüi, sruastà da-u prufì d'ina grànde cà furtificà.
• Ca di Gandurfi (Case dei Gandolfo): a mèzza stràdda du risö tra i Câvi e i Gandarìn, spartìa inte dùi grüppi de cà.
• Ca di Poji (Case dei Polla): quélla ciü a punènte tra e burgàe stòriche, a se svilüppa de sùtta a-u stradùn.
• Ca di Moji (Case dei Molle): de d'âtu a-u stradùn, da-e cà rangiàe tenzéndure de giâncu. Chi a gh'è a capélla di Sànti Ròccu e Bastiàn.
• Ca di Suttâi (Case dei Sottani): a l'à pijàu u nòmme da-a sò puzisiùn ciü bàssa, a levànte da Ciàssa a livèllu du stradùn.
• U Puzzu (Il Pozzo): a levànte da Ciàssa, in s'a véggia stràdda pè Löa.

Da pöi ghe n'è âtre 8 tiràe sciü ciü de resènte che, ménu Losano, i l'àn pijàu u nòmme da-a regiùn dund'i se tröva: Burâxi (Buragi), Còlle (Colle), Furnâxe (Fornaci), Zenèstre (Ginestre), Losano, Marìxe (Marici), Murtéu (Morteo) e Rìve (Rive)^[14].

U cumün de Buisàn u gh'à di cunfìn cun Bardenèi a nòrd, cu-a Prêa e Löa a levànte, cu-u Burghéttu a mezugiùrnu e cun Tuiràn a punènte^[14].

U nòmme du paìze, che a l'inprensìpiu u l'éra adueràu p'indicà de tère da scö ciütòstu estéze, segùndu i scrìti du prève Luigi Agnese u vegnerêa da Bovissano, Boves Sani in latìn, tupònimo che lèi u l'intèrpreta intu sènsu de "scìtu sàn e da-i prài bùi pè i böi". Pè cùntru u prève Leone Raimondi, studiùzu da diòcexi arbenganéze, u lìa l'etimulugìa du paìze a-a ciànta du bòsseru, bèn difüza inte campàgne lìgüri^[16][17].

A ògni mòddu, pè tütti dùi i câxi se tràtta de prupòste ch'i nu gh'àn de bâze etimulògiche següre ma i fàn riferimèntu nummà a de semejànse intu nòmme; de ciü, l'è interesànte nutà cùmme i tupònimi ch'i finìsce in -ano i l'àgge de sòlitu in'urìgine rumâna. E burgàe, cun cârche nòmme ch'u l'è antìgu cùmme quéllu du paìze, i pìjan i söi da-a famìja ch'a-e l'à fundàe, mênu che a Ciàssa, u Pùssu e i Sutài, che pè cùntru i végne da-e caraterìstiche du scìtu dund'i se tröva, sègnu de in'urìgine che fòscia a l'è ciü resènte^[16].

L'è prubàbile che i prìmmi üxi de tère buisanìne i remùnte a l'Etàe de Mèzzu, quându i l'éra de pruprietàe de l'abasìa de Sàn Pêru, cun di pastùi ch'i l'àn cumensàu a menâghe e bèstie a scö e a cavâne i prìmmi terén pè l'üzu de cà^[18]. A mensiùn de Buisàn ciü antìga a l'è cuntegnüa int'in àttu du 3 d'arvì du 1233, cu-u pasàggiu de paréggi scìti inta Và du Varatèlla da-a catedrâle arbenganéze a-i cònti D'Àste e, in particulà, du massus de Bonzano, dùnca in cazà o cascìna agricùla, che l'è prubàbile ch'u l'existésse zà da du bèllu tèmpu^[19]. Stu "mâzu", ch'u l'èra intu teritòriu cuntrulàu da Tuiràn^{[n. 3]}, u dev'ésse stàitu u prìmmu cèntru du paìze, guernàu da òmmi a-e dipendènse, inte l'ùrdine, de l'abasìa de Sàn Pêru, da catedrâle arbenganéze, da famìja D'Àste e tùrna du véscu d'Arbénga, cuscì cùmme u rèstu du teritòriu tuiranìn, dùnde Buisàn u cumensâva a vegnì ina "vìlla"^[20].

Da âtri àtti du Duxèntu se pö végghe e curtivasiùn d'alantù e i prìmmi nòmmi de buisanìn, ch'i cumensâva ascì a numinà di sö raprezentànti intu parlamèntu tuiranìn, cùmme de persùne de l'antìga famìja di Mòji e d'in ràmmu di Gandùrfi che alantù u staxêva a Tuiràn. A mensiùn di Mòji a l'è u sègnu che, prubabilmènte, i l'éra zà nasciüe e prìmme burgàe vèrsu u capulögu tuiranìn. Ste chi i sùn pròpriu a Cà di Mòji e a burgà de Cà di Pòji, sübitu sùtta a-i Mòji e nasciüa in se l'antìgu risö tra Tuiràn e Giüsténixe, mèntre a prìmma a l'éra in sa vìa che d'inta capélla de Sàn Bastiàn, fòscia zà cüstruìa, a muntâva a Sàn Pàulu e de lì a Sàn Pêru o a-i prài de Péja, du Raviné e du Cârmu. Nu se cunùsce màncu l'urìgine de âtre burgàe, mensunàe pè a prìmma vòta nummà da-u Seisèntu ma de següru du bèllu ciü antìghe, fundàe pè agregasiùn de cà növe d'atàccu a quélle spanteàe pè i scìti buisanìn, tiràe sciü cùmme s'ingrandìva a famìja ch'a ghe staxêva^[21]. De ciü, i se svilüppa e cuscì dìte cà da pastùi, de cà rüsteghe a mùnte du paìze méscie ciaschedüna a-u cèntru de tère da scö ciütòstu estéze, dund'i ghe staxêva i buisanìn ch'i travajâva cùmme pastùi^[22].

U bezögnu de cürà e ànime di òmmi che, sèmpre de ciü, i staxêva intu massus de Bonzano u l'à purtàu i benedetìn a fundà ina gêxétta in se rìve ciü bàsse du Mùnte de Sàn Pêru, a mèzza stràdda tra l'abasìa e u mà, sutt'a-u tìtulu de Sàn Pàulu. U mumèntu da sö creasiùn u l'è du tüttu scunusciüu, a ògni mòddu, miràndu a-u güstu rumànicu de architetüre, u dev'ésse nu vâri dòppu l'inprensìpiu du segùndu milènniu^[23]. A prìmma mensiùn scrìta da gêxétta a l'è pè cùntru du 16 de nuvèmbre du 1316, a-u mumèntu du pasàggiu da-i benedetìn a-i certuzìn, cun sti chi che pè ciü d'in séculu i l'àn cuntinuàu a carâghe tütti i giùrni pè dìghe a mèssa. Cu-u svilüppu de burgàe agrìcule, ciü bàsse, u ciü tàntu da pupulasiùn u l'à però cumensàu a truvâse föra vìa rispèttu a l'antìga gêxétta, méscia pè cùntru tra e cascìne di pastùi, e cuscì a l'è finìa ciàn cianìn abandunà in favù de növe capélle intu paìze, tàntu che da-u Sacro, e vago Giardinello u nümeru de mésse dìte chi u l'éra caràu a nummà ch'üna a-u méze^[24].

Buisàn, cun Tuiràn, da l'inprensìpiu u l'éra stàitu in fèudu da Gêxa, pè di àgni sutt'a-i véschi d'Arbénga e pè di âtri cuntrulàu da l'abasìa de Sàn Pêru, ma u l'è pasàu inti dumìgni da Repübrica de Zéna segùndu in pàttu cu-u Pàppa Urbânu VI, firmàu a-i 17 de dixèmbre du 1385. Stu tratàu chi u preveghêva cùmme pagamèntu de galêe zenéxi ch'i l'axêva liberàu u Pàppa, in càngiu du pégnu in sa sitàe de Curnêtu, u pasàggiu a-u dùxe Antugnòttu Adùrnu de tère da Prêa, de Tuiràn, de Bòrzi e de Veréssi, ch'i l'éra da diòcexi d'Arbénga, ciü di âtri scìti de diòcexi de Nòri e de Savùna. I buisanìn i l'àn cuscì fàitu zuramèntu de fedeltàe, inta "dumus habitationis Antonii Rubei" a Buisàn, a-i 25 de lüju du 1386. A prìmma urganizasiùn zenéze di növi teritòri a l'à purtàu a-a creasiùn de trè cumüne de Giüsténixe, da Prêa e de Tuiràn, sùtta a in sùlu pudestàe che però u e guernâva in mòddo separàu, cu-a vìlla de Buisàn ch'a s'estendêva tra i scìti de Pulènsa, a punènte, e de Carré e de Furnâxe, a levànte^[25].

Tra a fìn du mediuévu e l'inprensìpiu de l'etàe mudèrna, pè u bezögnu de cürà e ànime di buisanìn, inte burgàe ciü bàsse s'è custruìu e prìmme capélle a servìssiu da pupulasiùn, de mòddu che, armênu pè sèrte funsiùi, a nu gh'avésse ciü da carà fìna a-a paruchiâle de Sàn Martìn o da muntà a-a gêxétta de Sàn Pàulu. A ciü impurtànte a l'éra a prìmma capélla intitulà a Sànta Marìa Madalêna, ch'a se duvêva truvà a-u cèntru du paìze, mensunà pè a prìmma vòta int'in làscitu du 1510, sègnu ch'a remuntâva armênu a-a fìn du Quatrusèntu e dùnde a-a fìn du Sinquesèntu u ghe dixêva méssa in frâte^[26]. Da pöi, int'in àttu du 12 de mârsu du 1582, se tröva ascì a prìmma mensiùn da capélla de Sàn Bastiàn, dùnca tirà sciü armênu du Sinquesèntu. Nu se cunùsce pè cùntru de mensiùi di prìmmi àgni da capélla du Pùssu, méscia in sa véggia vìa pè Löa, ch'a se tröva nummà int'in papé du 1680 ma ch'a dêv'êse bèn ciü antìga^[27]. In sa fìn, da-i àtti du 1585 de vìxite apustòliche du Mascardi, s'intènde ch'a ghe fùsse fìna in prugèttu pè tirà sciü in cunvèntu ma, a despêtu di prìmmi acòrdi, u nu l'è stàitu ciü realizàu^[28].

Tra e decixiùi du Mascardi a gh'è stàita quélla de mandà vìa u frâte carmelitàn da Sànta Marìa Madalêna, fàndughe in càngiu rivà in prève, numinàu a-u 12 de dixèmbre du 1589, che però u nu l'éra bèn vìstu da-a pupulasiùn, ch'a l'uxêva u dirìttu de sèrneseru da lèi; e brìghe cu-a diòcexi i sùn rivàe a-u pùntu che u véscu u l'à scumünicàu u paìze intréu, mèntre i buisanìn i l'àn fàitu recùrsu a-u Pàppa. Intàntu che a chestiùn cu-u véscu a l'à finìu pè rangiâse, i sùn cumensài i travàji e e prucedüre p'elevà finalmènte Buisàn a paròcchia pè cùntu sö, cu-ina süprica a-u Senàu da Repübrica du 1590 e a fàbrica da növa gêxa, nu luntàn da-a véggia capélla da Madalêna, ch'a l'éra zà in funsiùn du 1592. Mandà a dumànda d'eresiùn a paròcchia a-u véscu d'Arbénga, u Luca Fieschi u l'à recunusciüu e raxùi di buisanìn, diciaràndu a separasiùn da-a paròcchia tuiranìna int'in àttu de l'11 de nuvèmbre du 1592 e, pè quântu fàitu da-a pupulasiùn, dàndughe ascì u giuspatrunàu, cu-u dirìttu a sèrnise u retù ch'u l'è düràu pè ciü de dùi séculi, nu sènsa de lìte inte riuniùi du parlamèntu du paìze. A-a fìn di travàji pè a növa gêxa, u 21 de setèmbre du 1595, u véscu Luca Fieschi u l'à fàitu a cunsacrasiùn sulènne du sö artà magiù^[29].

Vagnà l'autunumìa religiùza da Tuiràn, a cumünitàe buisanìna a l'à dùnca cumensàu u prucèssu pè rivà ascì a quélla aministratìva, de mòddu de liberâse di pezànti òbrighi e tàsce ch'i duxêva pagà a-u capulögu, sènsa utegnì vâri in càngiu. Int'in prìmmu recùrsu a-u Senàu zenéze, cun àttu du 24 d'utùbre du 1595, s'è stabilìu che i buisanìn i nu gh'avésse da pagà pè cose ch'i vantagiâva nummà Tuiràn. A-a fìn, cu-ina riuniùn a l'inprensìpiu du 1600, a cumünitàe a l'à scrìtu i sö Capìtuli, spartìi sciü sèi artìculi e spedìi dùnca a Zéna a-i Guernatùi residènti a-u Parâxu ch'i gh'àn fàitu càrche cangiamèntu e i l'àn dùnca prezentài a-u Senàu, ch'u i l'à apruvài cun decrêtu du 5 de dixèmbre du 1600^[30]. Tra e càreghe decìze da-i Capìtuli i gh'éra, pè u guèrnu, u Parlamèntu, i Cùnsuri e i Cunsejèi; da pöi, pè âtre chestiùi, i gh'éra dùi Maestrài, ch'i funsiunâva ascì da Censùi, dùi Estimatùi, dùi Uditùi di cùnti o Carculatùi, trèi òmmi da Cuncòrdia, ina spêce de zùxi de pâxe, e i Ufisiài de Sanitàe^[31]. Tra e càreghe straurdinârie i gh'éra ancù i Scìndichi e i Ufisiài de guèra, tra i âtri òmmi da cumüna i Nutâri, i Banditùi, i Campài e, gestìi a livèllu da pudestarìa, i Portapatènte^[32].

L'ànnu dòppu l'entrà in vigù di Capìtuli, i buisanìn i l'àn fàitu in âtru pàssu vèrsu l'autunumìa: cu-in'âtra süprica a-u Senàu da Repübrica i l'àn dùnca dumandàu a separasiùn du sö catàstru da quéllu de Tuiràn. I tuiranìn i l'àn fàitu prèstu recùrsu a-e auturitàe zenéixi pè vardà i interèssi söi ma, cu-in àttu du 30 de zenà du 1602, u Senàu u l'à recunusciüu e raxùi di buisanìn, cumandàndu de separà i catàstri^{[n. 4]}. De ciü, s'è decìzu che i parlamènti de Buisàn e de Tuiràn i se duvésse destacà du tüttu, cu-e gènte ch'i duvêva pijà pàrte nummà a quéllu du paìze dund'u staxêva, e u s'è cuncèssu a-i buisanìn ascì u dirìttu a arvì in sö maxèllu^[34]. Interesànte nutà che l'autunumìa buisanìna, cùmme da pràtica difüza intu rèstu da Repübrica pè tegnì sutt'in stréitu cuntròllu i paìxi di sö dumìnni, a fùsse a tèmpu, cu-a necesitàe de mandà ina növa süprica ògni sinqu'àgni de mòddu ch'a cuntinuàsse, ciü avànti alungà a sett'àgni e, da-u 1626, a dêx'àgni, cumm'u l'éra ascì a Tuiràn^[35].

Inti àgni vìnti du Seisèntu, dòppu ch'a l'è stàita dumandà da-e vìxite di véschi Luca Fieschi du 1602, Domenico De Marini du 1612 e Vincenzo Landinelli du 1618, a l'è cumensà a custrusiùn d'in uratòriu pè l'antìga cunfratèrnita de Sàn Pêru in Vìnculi, inaugüràu cu-ina riuniùn du parlamèntu u 31 de dixèmbre du 1626: l'edifìssiu u funsiunâva sécce cùmme uratòriu pè i fradélli che cùmme cà cumüna, aduerà pè tütte e riuniùi du parlamèntu e, da pöi, ascì da Municipalitàe e du Cunséju^[36]. Tra e âtre òpere realizàe tra Seisèntu e Setesèntu i se pöne ancù regurdà a custrusiùn d'in campusàntu, mésciu d'atàccu a l'uratòriu, e du 1723 l'alargamèntu da ciàssa a mùnte da gêxa, ancöi intitulà a Vincenzo Molle, cun de ròide dumandàe a-a pupulasiùn. Pè l'ucaxiùn u gh'è stàitu ciantàu di èrburi de pìn e ün de sti chi u crescerà tàntu da vegnì in pùntu de riferimèntu pè u paìze, pè secà a-a fìn du 1867^[37].

Du 1795 Buisàn cu-i paìxi a-u reùndu u l'è entràu inta stòria p'ésise cumbatüa a gràn batàja de Löa, pàrte de guère revulusiunârie; cu-i franséxi e i austru-piemuntéxi che da-u lüju a-u nuvèmbre de quéllu ànnu i se sùn fruntegiài in se dùe zìne du Varatèlla^[38]. A Buisàn, in sa zìna senèstra e cuntrulàu da-i austrìaci, u gh'éra l'impurtànte furtìn in sìmma a-u Castelà, a-i cunfìn cun Löa e u Burghéttu, dùi ciü picìn sutt'a-u paìze e âtri dùi vèrsu Dâri e a Certùssa; de ciü i surdàtti i l'axêva scavàu de trincêe in Pulènsa, in sa còsta de Marìxe e tra u Castelà e a Certùssa^[39].

Da sti fàiti de guèra u paìze u l'à patìu di gròssi dàgni, sécce da-a ruìna caxunà da-a batàja che da-e "suministrànse militâri" impòste a-a pupulasiùn, che de ciü a l'à avüu u bezögnu de numinà ina "squàddra cùntru i bandìi". A mizêria a l'è cuntinuà inti pòchi àgni du guèrnu da Repübrica Demucràtica Lìgüre, a ògni mòddu du bèllu impurtànti pè de nuvitàe ch'i l'àn purtàu intu paìze. A diferènsa ciü marcà da-u véggiu scistêma a l'éra intu gestiùn da còsa pübrica: u l'è stàitu abulìu l'antìgu parlamèntu di càppi de cà, a figüra di Cùnsuri e quâxi tütti i âtri ufisiài, creàndu pè cùntru u scistêma ünicu e paréggiu de Municipalitàe, sutt'a-a diresiùn de mênu persùne. Segùndu e növe lézze cùntra a Gêxa, du 1804 s'è vendüu e tère de l'uratòriu, de l'òpera pìa e da paròcchia; du 1798 se dumànda sènsa sücèssu ascì a creasiùn d'ina scöra pübrica, cumpetènsa pasà a-e auturitàe civìli mèntre prìmma, ma nu tütti i àgni, se pagâva pè stu servìssiu u capelàn^[40]. Cu-u supresiùn da Repübrica, Buisàn u pàssa du 1805 intu Dipartimèntu de Muntenötte de l'impêru franséze, cu-u càppu da Municipalitàe ch'u vêgne u maire e cu-u növu catàstru napuleònicu ch'u multìplica de ciü de sèi vòte l'alibramèntu tutâle, e dùnca e tàsce^[41].

A gràn crìxi du paìze a và avànti pè tòstu tüttu l'Öttusèntu, cùmme testimuniàu da ina pupulasiùn ch'a l'è carà sèmpre de ciü: a l'inprensìpiu du séculu a gh'è stàita ina prìmma emigrasiùn vèrsu a Spàgna e, in particulà, Gibiltèra, mèntre inta segùnda metàe du séculu, dòppu cârche ànnu de partènse mênu frequènti, in âtru gràn nümeru de buisanìn u l'è partìu, sruatüttu vèrsu e Amèriche^[42]. Da 36 buisanìn emigrài a Gibiltèra, pè vòtu d'ése scampài a in'epidemìa, du 1828 a l'è rivà l'ufèrta de custruì ina capélla inta regiùn du Pràu, da intitulà a-i Sànti Pêru e Pàulu, tra u 1829 e u 1830 s'è dùnca tiràu sciü u santuâriu de Sàn Perìn^[43]. Du 1832 u l'è stàitu inaugüràu u növu campusàntu, in funsiùn ancù a-a giurnà d'ancöi, scicùmme quéllu véggiu u se truvâva drèntu a-u paìze, ingrandìu ina prìmma vòta du 1889^[44]. Du 1830 s'è muntàu, sciü u campanìn da paruchiâle, u relöriu pübricu^[45] e, a-a fìn d'in prucèssu lùngu e cumbatüu, du 1879 u l'è stàitu inaugüràu u stradùn pè Löa che, inta regiùn de Còlle, da-u 1884 u pàssa a fiàncu a-a növa capélla da Madònna da Guàrdia, vusciüa da-u benefatù Nicolò Polla^[46]. U culegamèntu pè Tuiràn, pè pùira du sö cùstu, u sarà pè cùntru realizàu nummà tra 1952 e u 1953 mèntre, du 1920, s'àrve u gùmbu pübricu, bèn necesâriu scicùmme du 1884 a cumüna a l'axêva vendüu u quìntu di gùmbi e di murìn cumünitâri cun Tuiràn, ch'u u l'axêva da séculi de dirìttu^[47].

Intàntu che a crìxi du paìze a l'andâva avànti e a pupulasiùn a cuntinuâva a carà, i sùn sciurtìe e prìmme idêe de supresciùn da cumüna buisanìna, segùndu a tendènsa generâle a abulì i cumün cun mênu de 1.500 abitànti. Stu prugèttu, ch'u và in pòrtu tra i àgni Sciusciànta e Utànta de l'Öttusèntu pè i paìxi vexìn de Càrpe, Rànsi e Vèrzi, u l'è stàitu pè u mumèntu refüàu cu-ina cumünicasiùn sccétta du Cunsèju buisanìn du 7 de zügnu du 1868 e âtre scrìte dòppu^[48]. Inti àgni du regìmme fascìsta, ch'u l'à spunciàu tùrna cu-e supresciùi, u s'éra svilüpàu in prugèttu de creà in cumün ünicu pè tütta a valà du Varatèlla, falìu pè l'upuzisiùn du Burghéttu e pè a vuruntàe du pudestàe de Tuiràn, d'urìgine barestéa, de difènde l'autunumìa du sö paìze. S'è cuscì sacrificàu sùlu u cumün ciü picenìn du cumprensòriu, tacàu dùnca a Tuiràn cu-u Rêgiu Decrêtu du 21 de mârsu du 1929, n. 570^[49][50].

Inti àgni sutt'a-a növa aministrasiùn, cumensài cu-u muntà de tàsce pè paregiâre a quélle, ciü âte, de Tuiràn, l'ünicu servìssiu ch'u l'è rivàu u l'è stàitu a scöra du 1931, gestìa da-e mùneghe scapüsìne e cu-e clàsse fin'a-a quârta elementâre. Fìn'a-u doppuguèra i düra cuscì i prublêmi caxunài da-a mancànsa d'in stradùn pè Tuiràn, paìze dùnde, a despêtu da sö funsiùn de capulögu, se ghe rivâva ancù cun di viöi. U prublêma ciü gròssu u restâva però quéllu de l'âiva, da sèmpre ràira a Buisàn fintàntu che, pasài di decénni da-i prìmmi prugètti, u l'è stàitu custruìu u prìmmu impiàntu^[51]. Finìa a guèra, sutt'a-a guìdda du pàrecu, Luigi Agnese, i buisanìn i se sùn prèstu asuciàu int'in cumitàu cun fìn precìzu de recüperà a sö autunumìa. Intàntu che, a-i 18 de zenà du 1946, a zùnta da cumüna tuiranìna a s'è diciarà a favù du prugèttu, u prève u l'à spedìu a dumànda de ricustitusiùn a-u prefèttu de Savùna, firmà da tütti i càppi de famìja du paìze. Cu-u Decrêtu Legislatìvu de l'11 de nuvèmbre du 1946, n. 449, in vigù da-u 24 de dexèmbre, Buisàn u l'è cuscì entràu intu dopuguèra repijànduse a sö autunumìa^[52][1].

Abitanti censìi^[53]

Dàndu amèntu a l'ISTAT, a-u 31 de dixèmbre du 2023 a Buisàn i ghe sùn 123 residènti furèsti^[54].

I cugnòmmi ciü difüxi a Buisàn i sùn: Berruti (Berüi), Oddone (Uddùn), Mattiauda (Matiàuda), Fiorito (Sciurìttu) e Volpe (Ùrpe)^[55].

• Paolo Canavese (Tuiràn, 1914 - Buisàn, 1993): puêta, u l'à scrìtu di cumpunimènti in italiàn dedicài ascì a Buisàn.
• Marie Louise Jeanneret: artìsta e mecenâte.
• Vittorio Brumotti (Finà, 1980): ciclista e cundutù a-a televixùn.

• 
  A paruchiâle de Buisàn, intitulà a-a Madalêna
• 
  A faciâta de l'uratòriu
• 
  Quéllu ch'u rèsta da gêxa de Sàn Pàulu
• 
  U santuâriu de Sàn Perìn
• 
  A capélla du Pùssu
• 
  A capélla de Madònna da Guàrdia
• 
  A capélla de Nòstra Scignùra da Mizericòrdia
• 
  A capélla de Sàn Bastiàn e Ròccu a-e Cà di Mòji
• 
  A capelétta du Sâcru Cö, a-e Cà di Berüi

• Gêxa de Sànta Marìa Madalêna: a gêxa da paròcchia de Buisàn, a se tröva da fiàncu da cumüna, inta burgà da Ciàssa, realizà segùndu u güstu neo-clàssicu. Fàita a-u pòstu d'ina capelétta ciü antìga, a gêxa a l'è ina custrusiùn da fìn du Sinquesèntu, cun l'àttu de separasiùn da-a paròcchia tuiranìna de Sàn Martìn ch'u l'è du 1592^[56].
• Gêxa de Sàn Pàulu: a l'è a ciü antìga custrusiùn du paìze, ancöi in ruìna, mensunà zà du 1316 e prubabilmènte de paréggi àgni ciü antìga, da-u stìle rumànicu. Guernà da-i frâti de l'abasìa de Sàn Pêru in Varatèlla, a l'éra in sa véggia stràdda da sà pè a Bùrmia primma ch'a fùsse avèrta a cuscì dìta Vìa da Vàlle, ciü bàssa^[57].
• Santuâriu de Sàn Perìn: santuâriu in s'ou senté ch'u mùnta a Sàn Pêru, da-e mürâje de prêa vìva e de casìna. A sö custrusiùn a l'è stàita fòscia imbastìa tra a fìn du Settesèntu e l'inprensìpiu de l'Öttusèntu, a ògni mòddu a l'è rèiza puscìbile da ina grànde dunasiùn fàita du 1829 da-i buisanìn emigrài in Spàgna^[58].
• Uratòriu de Sàn Pêru in Vìnculi: l'uratòriu du paìze, mésciu intu mèzzu tra a paròcchia e a canònica, u gh'à ina faciâta ch'a l'è fì de quélla da gêxa, sèmpre de güstu neo-clàssicu. Vusciüu da-u parlamèntu di òmmi de Buisàn du 1621, ina dexèna d'àgni dòppu u l'éra finìu e adueràu da-i fradélli e pè e adünànse da cumünitàe^[59].
• Capélla de Nòstra Scignùra de Gràsie: cunusciüa cu-u nòmme de capélla da Madònna du Pùssu, a se tröva tra sta burgà chi e quélla de Cà di Busèi, in s'ou percùrsu da véggia vìa pè Löa. A sö existènsa a l'è testimunià zà du 1680 e a l'éra aduerà ascì cùmme pòstu de guàrdia de sanitàe quându i scciupâva de epidemìe^[60].
• Capélla de Nòstra Scignùra da Mizericòrdia: dìta ascì "de Zenèstre", da-u nòmme da regiùn dund'a se tröva, méscia in s'ou camìn da véggia vìa pe Löa^[61].
• Capélla de Nòstra Scignùra da Guàrdia: a l'è situà inta regiùn de Còlle, a levànte du cèntru, e a l'è de güstu neo-clàssicu, cuèrta cu-ina cüpula picenìna. A capélla, ch'a l'è du 1884, a l'è stàita tirà sciü cun l'ajüttu de tütta a pupulasiùn^[62].
• Capélla di Sànti Bastiàn e Ròccu: dìta nùmma de Sàn Bastiàn ascì, a se tröva inta burgà de Cà di Mòji e a l'è in'architetüra clàssica du Settesèntu, cu-in campanìn a vèira particulà, a dùi livèlli^[63]. A l'è mensunà zà du 1582, a ògni mòddu a l'à pijàu a sö fùrma d'ancöi cun di travàji cumisciunài du 1710^[64].

• 
  Palàssu Dürànte miràu de daré
• 
  U curtì de U Casin, inta regiùn di Scöji
• 
  A Cà du Gianbattista, a-i Prài de Sàn Perìn
• 
  E ruìne d'ina cazèlla; a casella du Menegu

• Palàssu Dürànte: situàu inta burgà da Ciàssa, da-u 1983 u l'è a cumüna de Buisàn, quand'u l'è stàitu rangiàu insèmme a-u rèstu da Ciàssa^[65].
• Cazèlle e cà da pastùi: cunusciüe ascì cu-u nòmme de "Cazìn", i sùn de custrusiùi picinìne de prêa, fàite da-i pastùi ch'i e aduerâva pe sustâghe e béstie. De ciü, a gh'è ancù ina chinzèna de custrusiùi rüsteghe ciü gròsse, ruìne de cà di pastùi ch'i l'andaxêva a scö pè i prài buisanìn fìna a prìmma da fundasiùn du paìze. Tra ste cà, in particulà, gh'è: Cà Vaie, Cà du Löan, Cà di Scöy, Cà du Ninin, U Casin, Cà Fossae, Cà du Refin, Cà da Bandia, Cà Sruane, Cà du Prau, Cà du Gianbattista, Cà di Berrui, Cà Peja, Cà di Foi, Cà du Giu e Cà du Marin^[66].

• SIC Munte Raviné - Ròcca Barbéna: u scìtu d'interèsse cumünitâriu du Munte Raviné e da Ròcca u l'è in'àrea prutètta de 2.576 ha, creà du 1995, ch'a cumprènde di tòcchi du teritòriu di cumün de Barestìn, Buisàn, Castrevéju, Löa e Tuiràn. U scìtu u l'è caraterizàu da in paizàggiu sarvàiru che, cu-a prezènsa de furmasiùi de dulòmie de Sàn Pêru a-i Mùnti, u gh'à di impurtànti fenòmeni de carsìsmu. U SIC u dà prutesiùn a in sèrtu nümeru de ciànte e de bèstie in perìculu, cùmme a gensiâna ligüre, a campànula de Savùna e u gàmberu de scciümme^[67][68].
• SIC Munte Cârmu - Munte Settepani: u l'è l'âtru scìtu d'interèsse cumünitâriu ch'u se tröva int'ina pàrte du teritòriu de Buisàn. Creàu lèi ascì du 1995, u cröve in'àrea de 7.575 ha, spartìa cu-i paìxi da Prêa, Bardenèi, Bùrmia, Carisàn, Castrevéju, Giusténixe, Löa, Majö, Riâtu, Tuiràn e Uzéria. Tra e varietàe de ciànte e de bèstie ch'i ghe tröva prutesiùn, ciü de quélle srua mensunàe, i ghe sùn ancù u safràn ligüre, u faxiàn de muntagna e u gàttu sarvàiru^[69][70].

A Buisàn, l'ativitàe ecunòmica ciü impurtànte u l'è stàita pè de lùngu l'agricultüra, cu-a prudusiùn de früta, ortàggi e, sruatüttu, urìve da öriu, de qualitàe curumbàira e Vàlle d'Inéja in particulà^[71].

Du XIII séculu, inti papèi ciü antìghi ch'i pàrla de Buisàn, se végghe cùmme i früti da tèra i fùsse de vàriu gènere, scicùmme i servìva quâxi du tüttu a cruvì u bezögnu lucâle, mèntre l'alevamèntu, ativitàe antighìscima inta regiùn, u l'axêva zà pèrsu bèn d'impurtànsa. Intu XVI séculu u l'è pè cùntru cumensàu in gràn desvilüppu da prudusiùn de urìve, che da-u cunsümmu giüstu lucâle i l'àn purtài a di impurtànti tràfeghi d'espurtasiùn. Scicùmme e urìve i dâva di rèdditi ciü âti de âtre prudusiùi, sta curtivasiùn a s'è spanteà fìna a cruvì a ciü pàrte scìti tra Löa e Tuiràn, tàntu che, a-u catàstru du 1760, de milleöttusèntu particèlle ciü de mìlle i l'éra urivèi^[72]. Pè a prudusiùn de l'öriu s'è adueràu, fìna a-u 1884, u gùmbu de Tuiràn dùnde a cumünitàe a gh'axêva da séculi u dirìttu de gumbà ma, cu-a cesiùn de sö quòte inte quéllu ànnu, u gh'è restàu nummà di gumbétti privài fìna a l'avertüra, du 1923, d'in növu stabilimèntu a curènte da cumüna, a-a fìn seràu inti àgni Sinquànta^[73].

Bibliutêche

A Bibliutêca Cumünâle a l'è a bibliutêca pübrica de Buisàn e l'ünica du paìze, fundà du 1999. A se tröva intu palàssu da cumüna e a sö culesiùn a se cumpùne de 7.500 bêni in tüttu tra lìbbri e âtru materiâle, cun dùe sesiùi dedicàe a-i fijöi e a-a Ligüria. Insèmme a-e bibliutêche cìviche de Barestìn, du Burghéttu e de Tuiràn a l'è drèntu a-u Scistêma Bibliutecâriu da Vàlle du Varatèlla^[74][75].

Scöre

Pè e scöre, a Buisàn i ghe sùn i dùi livèlli de azìlu e elementâri, ch'i se tröva drèntu in edifìssiu inta burgà da Ciàssa, cu-e elementâri a-u prìmmu ciàn e l'azìlu a-u ciàn terén. E scöre de Buisàn, ch'i sùn intitulàe a-u Gianni Rodari, i fàn pàrte de l'Istitütu Cumprensìvu Löa-Buisàn^[76].

• 
  Cartèllu ligüre-italiàn a l'entrà du paìze
• 
  Ün di cartélli in ligüre cu-i nòmmi de burgàe buisanìne
• 
  Cartéllo ligüre-italiàn du munüméntu a-a curtivasiùn de urìve
• 
  Targhétta d'ina cà inta burgà da Ciàssa.

Quésta seçión a l'é ancón vêua. Ti pêu agiutâ a scrîvela!

• 
  A càscia da Madalêna inta prucesiùn pè a titulâre
• 
  A benedisiùn cun dùi Crìsti da cunfratèrnita

• Fèsta du Corpus domini: prucesiùn pè sta fèsta, a partènsa a l'è a paròcchia du paìze, pe pöi rivà da-a Capélla de Nòstra Scignùra de Gràssie.
• Fèsta de Sànta Marìa Madalêna: a l'è a fèsta pè a patruna de Buisàn, celebrà cu-ina prucesiùn pè e stràdde du paìze.

• 
  U càmpu spurtìvu du cumün
• 
  U véggiu risö pè Sàn Pêru, d'ancöi marcàu cùmme senté

A Buisàn u gh'è in mudèrnu impiàntu spurtìvu ch'u se tröva inta regiùn de Pulènsa, fàitu da-i cumün da valà insèmme a-a Cumünitàe Muntâna "Pollupice"^[77] e inaugüràu du 2010^[78]. Tra i evènti ch'i se tégne inte st'impiàntu chi, ch'u gh'à in impurtànte càmpu d'atlética, u gh'è sruatüttu quéllu d'avertüra da stagiùn spurtìva, u "Boissano Spring", frequentàu da atlêti sécce da-a Ligüria che da-e regiùi vixìne^[79].

• 
  A SP25 a-a Ciàssa, chi dìta Stràdda Pulènsa
• 
  Da-i Sutài, dund'a l'è dìta Stràdda da Capélla Növa
• 
  A fermâta de curiére da TPL a-a Ciàssa

Buisàn u l'è traversàu da-a Stràdda Pruvinciâle 25, ch'a và d'in Tuiràn, a punènte, fìn'a Löa, a levànte, custruìa inte dùe mumènti diferènti: mèntre u stradùn pè Löa u l'è avèrtu zà du 1879, quéllu pè Tuiràn u remùnta sùlu a-i àgni Sinquànta^[82].

Sübitu a-u de là di cunfìn cu-u Burghéttu e Tuiràn, inta regiùn dìta di Canavài, u gh'è ascì u cazéllu de Burghéttu de l'Autustràdda A10, infrastrutüra ch'a travèrsa u teritòriu buisanìn inta sö pàrte ciü bàssa e dùnde se ghe rìva caràndu pè a regiùn de Marìxe.

Nòtte a-u tèstu

1. ↑ Prununsiàu [bwin'ʦaŋ]; Buisàn in burghetìn, tuiranìn e priéze^[5][6], scrìtu Buisan in finarìn^[7] e brigàscu^[8], scrìtu Boisàn o Boissan in zenéze^[9][10], scrìtu Buissàn in arbenganéze d'Arbénga^[11].
2. ↑ Nòmmi de burgàe in buisanìn, andàndu aprövu a-a grafìa di cartèlli mésci pè u paìze.
3. ↑ Hec est terra iacens in territorio Toyrani loco ubi dicitur Bonzanum, da in àttu du 14 d'arvì du 1233.
4. ↑ I restâva intu catàstru tuiranìn e vìlle du Bùrgu, da Bràia, da Cruxà, da Certùssa, de Baresciùn, de Cà de Sàppi, de Dâri e ascì, a levànte de Buisàn ch'u restâva cuscì intu mèzzu, Quàrxi-Ìzure de Vèrzi^[33].
5. ↑ U se dimétte da-a càrega a-i 22 de mârsu du 1891.
6. ↑ ^{6,0 6,1} U se dimétte ciü vòte da-a càrega a l'inprensìpiu du sö mandàu.
7. ↑ U se dimétte da-a càrega a-i 3 de nuvèmbre du 1913, ma u l'è tùrna elezüu.
8. ↑ U se dimétte da-a càrega du 1926.
9. ↑ U se dimétte da-a càrega

Nòtte bibliugràfiche

• (IT) Antonio Arecco, Boissano: Storia di una comunità collinare autonoma dal 1600, U Serià, Associazione Culturale Boissano, Zügnu 1995.
• (IT) Francesco Gallea e Eugenio Lertora, Boissano. Le colline ed i suoi borghi, Löa, Tipolitografia Natgraf, Dixèmbre 2006.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce Buinzan

• (IT) Scìtu ufisià, in sce comune.boissano.sv.it. URL consultòu o 5 màzzo 2024.

V · D · M Comûni da Provinsa de Sann-a
A Ciana · A Moenn-a d'Arbisseua · Andôa · A Prìa · Arasce · Arbenga · Arnascu · A Steja · Bardenèi · Barestin · Berzezzi · Bormia · Borṡi e Veressi · Buinzan · Carizan · Casanöva · Castergiancu · Castrevegliu · Çelle · Cengë · Ciòi · Cixan · Còiri · Còrcre · Côrxi · Cosceria · Cuggiæn · D'äto d'Arbisseua · Èrli · Finô · Garlenda · Giusvala · Giüstexine · L'Aigheuja · L'Atè · Löa‎ · Magiö · Màllae · Mascimin · Merexo · Mieuja · Moriaodo · Naxin · Nöi · O Dê · O Ponte · Orcu Feìn · Oseria · Palëre · Riôtu · Ròcavignâ · R'Urba · Sann-a · Sascê · Spoturnu · Stenanelo · Süccaellu · Testego · Tuiran · U Burghettu · U Sejô · Unsu · U Tû · Utuê · Väze · Vendùn · Vessi · Villanöva · Vuè
Comûni da Region Liguria