|
Èrli
Èrli a l'è 'na cumüna de 242 abitanti inta pruvinsa de Savuna, inte l'entrutèra d'Arbenga, inta regiun Ligü(r)ia. Geugrafìa
Erli u se tröva intu punénte savunese, inte l'ata vâ du Neva e ducca u fa parte du basìn idrugraficu du scciümme Sénta. U l'è furmàu da 'na se(r)ie de frasiùi e burgàe: • A Carpenêa: a l'è a burgâ ch'a se tröva au de sutta da Stradda Nasiunàle, dòppu a Panissài(r)a, nasciüa de prubabile cumme pòstu de rexidénsa aa stài di Marchexi de Clavesana e de âtri nobili de Arbenga e duve(r)â ascì dü(r)ante a Guèra de Süca(r)ê sutta i Du Carettu, scicumme ch'e gh'e(r)an de Rexidénse Castelàe. • A Còsta, burgâ ch'a se tröva in pusisiùn ciü âta rispettu au sentru du paìse, pé a stradda fra U Pözzu e U Praettu. • A Tûre, burgâ de mézzu fra I Bàsci e A Ciàssa, custruìa a partì dau doppu guèra, de doppu l'abandùn de ca' du burgu di Bàsci.[5] • Berriöi, a l'è a penürtima frasiùn ch'a se incuntra rivandu d'in Arbenga, a pìa u numme daa parentèlla di Berriö. • Busü(r)àscu, se tröva lungu a Vìa da Sâ, dunde a se tröva l'antìga gêxa de San Zanne. • I Bàsci antigu burgu medievàle, rangiàu di ürtimi témpi, u l'è traversàu daa Vìa da Sâ, chi u l'è famuzu u punte in sciu Neva, u pîa u numme daa pa(r)entèlla di Basci, a l'è a frasiùn ciü in bàssu du paìse.[5] • Gàzzu, divìxu fra Gazzu de Sutta, vixin au stradùn, e Gàzzu Sant'Ànna o de Surva, cu'u burgu stò(r)icu custruìu d'in gì(r)u aa capeletta de Sant'Anna e Santa Ritta. • I Sêri, üna de frasiùi ciü âte de Èrli, se ghe rìva da Gazzu Survàn, da chi i parten poi di senté versu u Praettu e Urtié (zà frasiun de Garesce), pé chélla ch'a l'è l'Âta Via di Munti Ligü(r)i, u numme u pö vegnine o da l'èrbuu dìcciu sêru (plü(r)âle sêri), ch'i sun ben presenti da ste parte. Âtra idea pö ésse pòstu seràu, vistu che antigamente i senté lì i nu g'axéan ina vìa de sbuccu. • I Caffa(r)i, cu'u numme ch'u ne ven daa famìa Caffa u dêve l'u(r)igine prubabilmente aa sitài de Cafà, antìga culonia da Repübbrica de Zena, poi cunquistâ da l'Impe(r)u Utumàn. • I Négri, a l'è a burgâ che se tröva pòcu primma da Carpenéa e dòppu a Panissài(r)a, ciamâ cuscì perché fundâ, segundu serte teurìe, dai Saracen, riurdandu a vixinansa cun Garesce, dunde sun ducumentàe ciü incursciùn intu paìse. • U Pözzu, (scrìcciu inta grafìa pruposta da Ernesto Ghione U Pozu) a l'è a lucalitài ciü antìga du paìse, edificâ in sce in pözzu natü(r)ale pòcu sutta aa véija paruchiâle de San Martin.[6] • U Praéttu a l'è a frasiùn ciü àta in sciu livéllu du mâ, ai cunfìn cu'u cumün de Garesce, inta frasiùn de Urtiéu e de Castreveiju cu'a Cascìna d'Aiju. • A Ciàssa, a curispunde aa lucalitài du sentru de Èrli, vixin a sta chi a gh'è ascì a Panissai(r)a, antigu burgu in pàrte cacciàu zü aa fìn du XX seculu pé a presensa de ca' periculanti, restan ancù i edifissi prinsipàli lungu u stradùn prinsipâle ch'i pòrtan ai Négri. Stò(r)ia E prime testimunianse d'in insediaméntu da ste parte sun da fà remuntà ai Rumai, cumme u ne testimònia a "Necropoli d'Erli" ch'a se tröva inta lucalitài da Cascina d'Aiju[7] (ancöi intu cumün de Castrevéiju). Inti ürtimi tempi sun stài truvài di rèsti de insediamenti ancua ciü veiji, rizalènti au Paleuliticu, inta cuscì diccia gròtta Arma Veirana.[8] Doppu a fin de l'Impé(r)u Rumàn a zona a l'è stâ invasa da üna pupulasiun barbara, i Eruli, chi l'han dàu u nùmme au paìse.[7] Dai dife(r)énti stüddi in sce prìmme denuminasiùi lucàli; presempiu e pa(r)enbtèlle ciü difüse intu paise (Négri, Càffa, Fàlcu, Berriö, e àtri), e resültàn tòstu du tüttu uriginà(r)ie de l'âta Etài de mézzu, quande u l'è stàu sùtta au cuntròllu du Cuntadu de Arbenga. Insé(r)iu daa metài du X seculu inta Marca ardüinica, u l'è passàu ai marchexi de Clavesana fra i seculi XII e XIV.[9] Pé vìa matrimuniale u pàssa a partì dau 1326 primma, e pòi ufisiàlmènte intu 1335 ai marchexi du Carretto, cun l'aquisisiùn du feudu cumprendénte a vâ du Neva fra Èrli e Castrevéiju. Dau 1397 u pàssa a fà parte du Marchezàu de Sücca(r)ê, sèmpre suttaaastéssa prupietài. Cu'a fìn du marchesàu, fra u 1623 e u 1624 u feudu du paìse u vegne cattàu dai Savoia che u pòrtan sutta au sò dücàu, fin au 1672 [10] quande, doppu in asédiu du(r)aü(r)u e truppe da Repübbrica de Zena e rivàn inta vâ du Neva, inglubandu cuscì quést'ürtima inti territori pusedüi. Impurtànte ascì riurdà (tra i vàri evénti) che intu 1746 gh'è stàu in assediu di austru-piemuntexi, ligàuaaguèra de sucesciùn austriaca, chi i sercavan de fà gi(r)à a pupulasiun du burgu cuntru a duminasiùn zenese. Tòstu sinquant'anni doppu, intu nuvémbre de l'ànnu 1795[10], pé u teritò(r)iu de rli u vegne interessàu da i fàtti de guèra fra a Fransa e u Regnu de Sardegna (a l'epuca aléau cun l'Austria), dü(r)ante a Bataija de Löa. Cun a duminasiùn fransese u teritò(r)iu de Èrli u éntra a fà pàrte dau 2 de dixémbre du 1797 intu "Dipartimentu du Letimbru", cun capitâle Savùna au de drentu da Repübbrica Ligü(r)e, méntre, da l'ànnu de dòppu, u và a fà parte du III Cantun (cun séde a Sücca(r)ê). Zà inglubàu dricciu intu Primmu Impé(r)u Fransese dau 1815 u pàssa sutta a pruvinsa d'Arbenga du Regnu de Sardegna, e dau 1861 và a fà parte de l'Italia ünìa. AbitantiCunfinU cunfina cun Castregiancu e Naxin a ovest, Castreveiju a est, Garesce (Pruvinsa de Cuni) a nord e cun Sücca(r)ê a sud-est. Evulusiùn demugràficaAbitanti censìi[11]  Minu(r)ànse fu(r)èsteDàndu améntu a l'ISTAT, ai 31 de dixembre du 2014, in Erli i ghe sun 31 rexidenti fu(r)èsti. Posti de interesse
Architetü(r)e religiùse• Gêxa paruchiâle de Santa Cata(r)ìna inta Ciàssa da Panissài(r)a. Rizalénte au seculu XVI, a l'è de stîle ba(r)òccu. A l'internu a g'ha numma ina navâ, ricca de decurasiun du seculu sucescìvu, survatüttu afreschi de diferenti cu(r)ùi. Carateristicu u purtun de ingressu, caraterizàu da in "proti(r)u" surezüu da de pa(r)aste. U campanìn, de u(r)igine medievâle, l'è indissiu de 'na custrusiun presedénte aa gêxa d'ancöi. Se tröva frasiunàu in trei livélli.[12] • U(r)atò(r)iu de San Zanne u Vangelìsta, de frunte aa paruchiâle, u cunserva au sò internu in maestusu âtâ, cu'a relatìva pà(r)a dedicâ au santu. Zà mensciunàu intu Sacru e Vâgu Giardinéllu, ven custruìu a partì dau 1648 sutta ae di(r)etîve du méstru d'àrte Oneglio, seguéndu i canuni du stîle ba(r)occu.[13] • Céve de San Martin de Tours au Pözzu. A se tröva inta zòna de l'antìgu semité(r)iu, afrescà da Segurano Cigna, pitù lucâle atìvu fra a Ligü(r)ija e u Piemùnte. Restruttü(r)â inti ürtimi témpi a l'è u(r)iginàia du XI seculu.[14] L'è frequentâ pé vìa di senté chi i portan versu U Praéttu e A Còsta. • Antìga gêxa de San Zanne pé a vìa da sâ, in lucalitài Busü(r)àscu, inti seculi medievâli a l'é(r)a in uatò(r)iu culegàu cun in uspissiu, scituàu pòcu sutta, in scia spunda de lérca du Néva. Vén poi scunsacrâ e vendüa, duve(r)â cumme secaû pe e castàgne. Aa metài du seculu pasàu l'è stâ curpìa da 'n incendiu, ch'a l'ha fàu crulâ u téitu de legnu.[15] • Capella da Madonna da Guardia (lucalménte dìccia da Vàrdia) au Praéttu, edificâ perché ina donna intu 1948 (segundu quantu ripurtàu dai abitànti da frasiùn) a l'axéa truvau lì vixin ina medaijétta da Madonna, e de cunseguènsa a génte du postu a s'è impegnà pe custruila. Pa pe(r)ò che ina strutüa presedénte zà a ghe fùsse, de prubabile zà a partì dau 1600.[16] Inti àgni '70, pòi, vén ascì fundâ a capélla növa, cun l'agiüttu da cumünitài paruchiâle.[17] • Capélla de San Benardu (lucalmente ascì de San Bernâdu) ai Berriöi. Esempiu de architetüa religiusa de campagna, a l'ha ina faciâ cun prée a vista, caraterizâ da 'n arcu tampunàu, tüttu intunacàu. Internamente cuèrta cun 'na vôta a butte, tantu inte l'aula, quantu intu presbite(r)iu.[18] • Capélla de Sant'Anna e Santa Rìtta a Gazzu, inta burgâ de Sant'Anna. Prubabilmente edificâ intu periudu seisentéscu, internaménte intunacàu e cuèrtu da 'na vôta a bùtte cu'e lünette, cunserva in âtâ in stüccu, surmuntàu da a stàttua da santa. Drentu se tröva ascì in gròtta da Madònna de Lourdes. Lateralmente au presbité(r)iu se dröve ina picìna sacrestìa.[19] •Capélla de Santa Còsma e de San Damiàn, ai Bàsci, de prubabile custrusiùn sinquententesca, l'è culucâ au fundu de l'abitàu, lungu a Via da Sâ. A l'internu cuèrta a bùtte, l'è ascì decu(r)â da lezéne de stîle dò(r)icu. De làttu a se tröva ina capeletta vutîva afrescâ, cun l'imàgine (aù tòstu scancelâ) da Madònna in sciu trònu.[20] • Capélla da Madònna da Néve , intu sentru da burgâ di Négri, se pénsa ch'a sécce stâ custruìa fra Seiséntu e Seteséntu. Particulâre a faciâ, decu(r)â cun fìnti pìnnaculi e vâxi de früta surva ai dui barcùi laterâli, cunturnài cumme u ruzùn sentrâle. Au làttu de l'edifissiu gh'è in edicula vutîva rafigü(r)ante a Madònna cu'u Bambin.[21] Scìti archeulogichi Impurtante u scìtu archeulogicu de Arma Veirana (intu dialettu lucale a pa(r)òlla Arma a và a indicà in spe(r)ùn de ròccia, cu'i relativi anfràtti de de sutta) ch'u se tröva vixin aa lucalitài de Busü(r)ascu, inta vìa da sà, ai cunfin cun Ci(r)ìxöa de Garesce, chi i sun stài truvài rèsti de òmmi de Neanderthal.[22] Dü(r)ante u 2021, cu'a cuntinuasiùn di scâvi a vén ascì truvâ ina növa tumba risalénte a 10 mìlla àgni fa, sta vôta de 'na fiöa de 40-50 giurni, batezâ cu'u numme de Neve, cunscide(r)â a ciü antìga sepultüa de 'na matetta mai truvâ in Euròpa.[23] EcunumìaL'ecunumìa du paìse se bàsa in sce a cultivasiun agricula (prinsipalmente de u(r)ìve) e furestale. inti ürtimi anni u l'è cresciüu ascì u turismu. Cultü(r)aDialettu d'ÈrliIn Erli u se pàrla in dialettu ligure de stànpu arbenganese, ch'u u fà parte du grùppu Lìgü(r)e du sentru-punénte. Fra i primmi tentatìvi de cudificasiùn se pò regurdà chellu de Ernesto Ghione, adutàu pé a trascrisiun da fòa dialetâle "U Luvu e a Urpe"[24], atrimenti se pònan adatà ascì e àtre grafie arbenganexi.
ZöghiTipicu de stu paìse lì u l'è u zögu du cürlettu, passatémpu facciu da in spagu grüppàu in gì(r)u ai gàrbi d'in puméllu, faxèndulu gi(r)à; tì(r)andu e strinzèndu cun e bràssa u fì, stu lì u vén ciü 'lasticu. Scòppu du zögu u l'è fà vibrà e scigü(r)à u fì, sénsa s-ciancâlu. CuxinaE prinsipàli specialitài enugastrunomiche e sùn ligàe aa cuxina giànca, cumme a pulénta cu'u sciügu de pòrri, assemme aa trìppa e au cunijuaaligü(r)e[26], pé i dusci se pòn truvà ascì i baxin d'Èrli, scimili a quelli arbenganexi. Feste e fé(r)e• Festa de Santa Cata(r)ìna, in utùbre, a l'è a festa patrunâle du paìse. • Fé(r)a da Santiscima trinitài, a l'è generalménte l'ürtima duménega de mazzu ò a primma de zügnu. • Sagra du cuniju e da pulènta gianca, urganisâ da a pro loco lucàle, a se tegne intu campu spurtìvu. • Sagra da trippa, urganisâ intu campu spurtìvu lucàle. • Rinfrescu sutta e castagne, u se tegne ai 29 d'aùstu, inta frasiun du Praettu, pé a Madonna da Guardia. • Festa de San Martin, a se tegne in nuvembre au Pözzu, cu'a méssa inta céve de San Martìn, duèrta pé l'ucaxùn. Aministrasiùn
Vie de CumünicasiunU paìse u l'è culegàu cun Garesce e Arbenga pé a Stràdda Nasiunale 582 da Còlla de San Benardu. E varie frasiùi e sun culegàe pé de stradde minù(r)i. Notte
Âtri prugètti
Information related to Èrli |
||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
.svg)
.jpg)
_-_chiesa_di_Santa_Caterina_d%27Alessandria_-_campanile.jpg)
_-_chiesa_di_Santa_Caterina_d%27Alessandria.jpg)
_01.jpg)
_3.jpg)
_01.jpg)
.jpg)
Portal di Ensiklopedia Dunia
