Marchesàu de Süccaellu Marchesàu de Sucarê Marchexâto de Sucælo (Zenese) Marchesato di Zuccarello
Dæti aministratîvi
Léngoe parlæ	Lìgure, grùppu sentru-ucidentàle, varietài Arbenganese, parlà de Süccaellu
Capitâle	Süccaellu
Dipendénse	Àutu e Cravaüna, feudu de Barestin
Polìtica
Fórma de Stâto	Murnarchìa
Fórma de govèrno	Marchesàu
Càppo de Stâto	11 marchexi fra u 1397 e u 1624
Nàscita	1397
Caxón	Mòrte di marcheixi Clavesana
Fìn	1624
Caxón	Feudu catàu da a Repübbrica de Zena
Teritöio e popolaçión
Teritöio òriginâle	Ligüria, Piemunte
Economîa
Monæa	Fràncu o Lira Zenese
Evoluçión stòrica
Precedûo da	Marchesàu de Clavesana
Sucedûo da	Repübbrica de Zena
Info

U marchesàu de Süccaellu u l'é(r)a in stàttu ch'u s'é(r)a furmàu vèrsu a fìn du XIV seculu dòppu l'estinsiùn di eredi màs-ci di marcheixi de Clavesana, ch'i cuntrulavan a zôna da valà du Neva zà da prìmma.^[1] Quéstu l'axeva difàtti cauzàu a spartisiùn fra i diferenti ràmmi da famìa di Du Carettu do Finâ e i Saluzzo-Dogliani, cun relative interferense da Repübbrica de Zena inte cuntese fra i eredi.

In tu 1397 Carlo I Du Carettu, ün di ciü fedeli aleài du dücca milanese Gian Galeazzo Viscunti u l'axeva elevàu u sò duminiu in te quella parte da regiùn Ligü(r)ia, paragunabile a l'entrutèra d'Arbenga d'ancöi, au livellu de marchesàu, cumensandu a rènde u paìse de Süccaellu, zà di Du Carettu da ànni, autonumu.^[2]

A Süccaellu, a l'é(r)a difatti nasciüa da tòstu vint'anni, sò fìa Ilà(r)ia Du Carettu (1379-1405), ricurdà poi cun in munumentu funebre realisàu da Jacopo della Quercia doppu a sò mòrte. Ilaria a l'é(r)a spusà cun Paolo Guinigi, scignù de Lücca, da u frevà de l'ànnu 1403.^[3]

L'è cunusciüu, scibén ducumentàu in mòddu incumplétu, u cunvulgimentu di Viscunti di Milan inti acòrdi du matrimòniu.

A capitàle aministratìva e pulitica de 'stu stàttu a l'é(r)a tòstu pa(r)eggia au burgu de Süccaellu, suvrastàu dau sò castellu, a rexidènsa di marchexi. A fundasiùn de stu lì a remunta ai 5 de arvì du 1248 cun 'n acòrdu fra i marchexi de Clavesana Bonifacio III, Emanuele I, Francesco I e i abitanti dà valà ancöi dìta du Neva, e che 'na vòtta a se ciamàva de Coedano . U castellu dunca, u cumpa(r)ìsce pe-a primma 'otta in t'in ducumentu du 1216.

U terito(r)iu du marchesàu u cunscisteva prinsipalmente inta parte de àte vàlli da Sènta, che i se cacciàn versu Arbenga e ducca a valà du Neva, a valà du Pennavaire e in parte ciü picìna e tère da bassa vàlle du turènte Aroscia.

I àtri sentri ciü impurtanti da valà dòppu Süccaellu i l'é(r)an:

• U castellu, ünìu au burgu, de Castreveiu (dìtu ascì Castrevegliu^[4] o Castreveiju^[5]), ciamàu in te l'epuca antiga ascì Coedano o Cohedano: prìmma da fundasiùn de Süccaellu l'é(r)a u sentru diretìvu pé i Clavesana e pé i Du Carettu de l'àta valà (dìta in latìn Vallis Coedani);

• U paìse d'Èrli, ch'u cumprendea zà alantù diferenti frasiùi;

• U paìse de Veserxe, aù frasiùn de Castreveiu.

• 
  U castellu de Àutu, infeudau a i Seullìn
• 
  E ruvìne du castellu de Castregiancu

Inta valà du s-ciümme Pennavaire se truvàvan invece:

• U castellu de Castregiancu e e sò burgàe, cumme Vesallu, Ve(r)àvu, U(r)exine e A Culetta (o A Colla);

• U castellu e e burgàe spàrse de Naxin, a magiuransa de stu terito(r)iu l'é(r)a infeudàu ai Seullìn de Arbenga;

• U castellu de Autu, ch'u cuntrulava i paixi de Autu e Cravaüna, in màn pé infeudamentu a in àtra pàrte da famìa di Seullìn.

Inta valà de l'Aroscia u marchesàu cumpredéa u castellu de Aquila e e cascìne da vixìn, cun i paixi ascì de Gavenü(r)a, Leverùn e de Céxi.

Sciübitu a mùnte de Arbenga i marchexi cundividevan cun i scignù(r)i du Finà u cuntròllu sciüi paìxi de Arnascu, Sènexi (aù frasiùn de Cixan) e Rivernàu, infeudàu ai Cassulìn d'Arbenga.

Aa fìn se pònan vegghe ascì àtre lucalitài asugetàe inta valà du s-ciümme Varatella, e da l'àtru versànte di mùnti, cumme:

• U paìse de Bergalla, cun u relatìvu castellu;

• U castéllu e u burgu de Ba(r)estìn, cun e numéuse frasiùi vixìne, suviatüttu Carpe, ancöi ligà a Tui(r)àn. Va ricurdàu che Ba(r)estìn l'axeva fau pàrte di pusedimènti da famìa di Bàva, uiginaiamènte avucài du munasté de San Péu in Varatella, quésti i l'axevan poi sciurbìu u titulu de scignui de Ba(r)estìn, creandu in marchesàu autonumu, che zà dau 1503 u l'é(r)a inte l'influensa di Du Carettu, chi màn a màn i vàn a estrumetteli;

• U castéllu e u burgu de Bardenèi, spartìi cun i marchexi du Finà, ch'i mantegnìvan i 2/3 du feudu.

I teritò(r)i da valà du Varatella i vàn a custituì fìn au 1545 marchesàu de Ba(r)estìn, zà feudu de l'Impe(r)u, Pirro II Du Carettu sa(r)à fra l'àtru u primmu marchese ch'u ne vegne dau ràmmu de Süccaellu a piâse u titulu üfisiâle ascì de scignù de Ba(r)estìn.

• 
  Ruvìne du castellu de Süccaellu
• 
  Àtra vista du castéllu de Süccaellu
• 
  E ruvìne da furtessa, vista dau senté de accessu

U marchesàu da famìa di Clavesana u l'é(r)a ün dei öttu marchesài nasciüi da l'ereditài de Bunifassiu du Vastu. I sò teritò(r)i i l'é(r)a inisialmènte ampi, spàrsci fra a Ligüria de Punènte e u Cuniese. Intu Duxèntu, de dòppu a perdita di territò(r)i dae parte de Impe(r)ia, i restànti territòi ligüri, specialmènte inta zòna ingauna vegnàn in mniera mazù espòsti a a presciùn pulitica attüà da a Repübbrica de Zena, difatti quésta a stimulava a nàscita de libei cumüi, chi i l'àndavan a cunflui inta sòa sféa de influensa, cumme l'axeva zà fàu dau seculu presedente cun i feudi du Sàcru Ruman Impé(r)u Germanicu.

Cumme pé tütti i àtri marchesài de u(r)igine aleramica, i diritti in sci feudi da famìa Clavesàna i puxevan esse trasfe(r)ìi tütti di discendènti mas-ci chi i gestìvan in mòddu pa(r)ità(r)iu; ae cumpunenti feminîli vegnivan invexe trasferìi i bén allodàli, definìi cun l'assegnasiùn de 'na dòte. Quésta prusedüa chì a cumpurtàva cuscì u cuntinüu frasiunamèntu di bén patrimuniàli e ascì di diferenti diriti feudàli, andandu cuscì a cumplicà a gestiùn di puscedimenti. Zà dau 1200, dunca, a famìa di Clavesana a se distìngue in dùi ràmmi sepa(r)ài, u prìmmu pe'u ciü ligàu au Piemùnte e u segundu ai pusedimènti ligü(r)i.

L'ereditài maschile a se ferma peò aturnu a a fìn du XIV seculu, fàttu ch'u rendeva puscibile a cessiùn di feudi da Ligü(r)ia a a famìa di Du Carettu, e a i Salüssu a pàrte piemuntese. 'Ste dùi atre famìe chì l'é(r)an de discendensa imparentae cùn Bunifassiu du Vastu e propiu pé quéstu puxevan eredità i feudi. Gh'è da cunscideà che ascì i Du Carettu i l'é(r)an diatinti in diferenti diramasiùi, quélla da dunde a deìva a ca' "regnante" de Süccaellu a l'è du ràmmu finalése: perché fra i ànni 1326 e 1335 gh'éa stàu u matrimòniu fra Enrichetto Du Carettu, frài du Giorgio, marchese du Finâ, e Caterina Clavesana, fìa de Francesco II, ch'u purtàva tra l'àtru metài du feudu sutta au cuntròllu du castéllu de Süccaellu.^[6] A famìa Saluzzo du ràmmu de Dogliani (a vélli a và spùza l'àtra fìa de Francesco II, Argentina Clavesana^[7]) l'axevan 'cattàu impurtànti interèssi patrimuniàli, imparentanduse "ex-foemina" cu-i Clavesana. A diramasiùn Ligüe di Clavesana, difàtti a l'é(r)a custituìa dai dui frài Oddone II e Francesco II: l'ürtimu de 'sti dùi l'avexa (in ciü de zà dìte Caterina e Argentina) 'n sùlu fìu mas-ciu, ciamàu Borromino, 'massàu da 'n aggüàu a Arbenga, pé opéa da famìa lucàle di Cepolla.^[8]

A discendensa maschìle de Oddone II, a l'é(r)a invece rapresentà da Federico, survanumminàu ascì "il Bestiale", e dai sò matetri (Oddone, Bonifacio, Francesco e Manuele) a l'é(r)a inisialmente stà istrumìssa a causa de üna cunfisca ai dànni de Federico che péo a s'éa estìnta dòppu quarche témpu, lasciandu dunca intu 1387 (ànnu da dàtta de mórte de Manuele) màn libéa ai Du Carettu.

Ina pusisiùn de rilievu pé a furmasiùn du marchesàu a l'è stà ricuvèrta dau düxe de Zena Antoniotto Adorno, ligàu ai Du Carettu pé 'na lònga e cumplessa sé(r)ie de rapòrti de famìa; propiu pé 'stà cosa chì dau 1375 Carlo Du Carettu l'axeva spusàu Pomellina Adorno, fìa du düxe Gabriele Adorno. Fra i ànni 1385 e 1389, Fiorenza, a fìa de Carlo e sö de Ilà(r)ia, a se sa(r)eva spusâ cun Cristoffa Adurnu, fìu de Antuniottu. 'Stu lì u intervegne inti articulài partimuniàli fra i ràmmi di Du Carettu inte l'ànnu 1385, ch'u cunsentìva cuscì inti ànni sucescìvi a a discendènsa de Carlo de cunseguì a prupietài escluxìva du feudu de Süccaellu, mentre i discendenti de Lazzarino I, frài de Carlo, diventàndu scingùi escluxìvi du Marchesàu du Finà. Pé di ànni, tütti e dùi i féudi, i l'apartenévan pé in tèrsu ascì a 'n àtru frài de quésti, Enrico de Ca(r)issàn e dòppu u fìu de 'stu chì, Giorgino, dunde pe(r)ó a discendensa di mas-ci a s'è estinta de dòppu a sò morte intu 1428.^[9]

I fìi du bàrba Enrico, l'ünicu ch'u l'axeva spusàu üna Clavesana, vegnan liquidài cumpensàndu cun u feudu de Mumbaldùn: sti lì i vàn a custruì ina linea de sucesciùn a pàrte. L' àttu firmàu da Antuniottu, ch'u u l'andàxeva a ricunusce a a Repübbrica de Zena 'na parte di dirìti feudàli sciü u Marchesàu finalese, u nu puxeva ésse recepìu cumme validu da l'Impe(r)u. Ghe vönen dunca àtri dex'ànni pé fà sci che Carlu u sciòrte a ésse infeudàu a Süccaellu.

A stò(r)ia di marchexi de Süccaellu a l'è ligà streitamènte a e upòste ambisiùi terituiàli da Repübbrica de Zena e du Ducàu di Savoia e a e nüme(r)ùse guère fra a Fransa e a Spagna che e sucédden fra u '500 e u '600. I Du Carettu i l'é(r)an cu-u dücàu de Milan, infeudàu pé cumensà ai Viscunti, poi a a famìa Sforsa e ancùa dóppu au regnànte da Spagna. Scìn da a fìn du Trexentu a famìa di Du Carettu a l'axéva furnìu ai milanexi persunaggi ascì impurtanti pudestà, capitani o ambasciatùi.

Carlo Du Carettu, propiu pé quéstu, si tröva cuivoltu inta guèra dunde Filippo Maria Viscunti u sercàva de andà a rinfursà u sò duminiu rispettu a quellu di zenexi, tenèndu asediài i burghi de Cixàn e Tui(r)àn inte l'ànnu 1417, 'rivàndu a ucupàli.^[10]

I fìi de Carlo, ciamài Pirro ed Enrico, asemme ai cuxìn du Marchesàu de Finà, chi i cuntribuiscen a cunsulidà i dumìni teritòiali de Filippo Maria Viscunti intu punente, pé tütti i chìnze ànni fra u 1421-1436, quande Tumàsu Fregusu u l'é(r)a stàu levàu da l'incaregu de düxe. Inte 'stu periudu chi u cuxin de vélli, Giorgino Du Carettu, ch'u s'éa 'pugiàu ai Fregoso, u l'é(r)a stàu cundanàu pé tradimentu du ducca de Milan e intu 1428 i sòi diritti feudàli i vegnàn spartìi fra i àtri ràmmi da famìa Du Carettu. I marchexi de Süccaellu i cattàn cuscì u feudu de Stellanéllu e incrementàn ascì a quótta de prupietài in sce u paise de Bardenèi, ch'u diventa pe dùi tèrsi de prupietài süccaéllese.^[11]

I ghe sùn pói ànni ciü cumplicài, suviatüttu dóppu a morte du ducca milanese du 1447 e fìn au növu duminiu di Sforsa in sce a Ligü(r)ia (a cumensà dau 1464). I marchexi dòppu avé tentàu sènsa grosci risultài 'n' aleànsa cun a casà di Savoia i sun custretti a chiédde prutesiùn a a famìa Fregoso, ch'a sancisce a própia sféa de influensa in te valàe ingàune, assemme a in aleànsa cun i Dòia. L'uniùn matrimuniàle du marchese Giorgio cun Valentina Gattilusio, fìa de Palamede Gattilusio, ch'u g'axeva dùi sö, spusàe cun Ludovico e Gian Galeazzo Fregoso, u stabilisce l'abandùn da parte di marchesi de Süccaellu di Adorno. Sta cualisiùn u ghe fà cuvrì u capitanàu d'Arbenga dau 1461 au 1464.

I rapòrti cua famìa Fregoso i se zéan sutta a duminasiùn di Sforsa, tantu che dü(r)ante 'sti tempi chi e dui famìe se truvàvan in t'in cunflìttu, tra l'àtru ricurdandu che i Du Carettu i restan ligài ai növi ducchi milanexi. Gian Giacomo Du Carettu, ch'u và a pià u postu de sò pàe Giorgio intu 1493 u ghe dà pröva de fedeltài intu 1497, quande u ducca d'Orléans e i Fregoso, sòi aleài, i sercavan de alimentà i mugugni da pupulasiùn lucale cuntru Ludovico il Moro e i Adorno. U vegne premiàu u 19 de frevà du 1498 cun l'investitüa du feudu intregu de l'Impeatù Massimiliano I d'Asburgo, levandu i cuxìn (fìi de sò barba, Carlo) e següanduse a trasmisibilitài feminile, perché u g'axeva sulu ina fìa, ciamà Caterina, a sùla erede. Stu eventu chi u fà cumensà de ratelle fra i eredi, chi se spartiscian fra chi u se pugiàva ai zenexi e chi u l'é(r)a a favù di Savoia.

Carlo II, frài de Giorgio, u l'axeva mediante u fìu Antonio dùi névi mas-ci: Gian Bartolomeo, ch'u spùsa a fìa de Gian Giacomo, Caterina, e u cuntròlla cuscì trei quarti di diriti sciü u feudu e Pirro II, ch'u và a ésse u primmu marchese de Ba(r)estìn,^[12] cunservàndu in quàrtu di diriti sciü Süccaellu. U disensu fra i paénti sucescivi ai dui frài u càusa poi a vèndita du marchesàu.

I zenexi i cattiàn parte du marchesàu intu 1567, quande u guvernàva u fìu de Pirro II, Giovanni Antonio Du Carettu,^[12] prubabilmente a quòtta a duveva esse in quartu di diriti sciü u stàttu, ascì se Ossian De Negri, u và a ripurtà zà in àttu scimile intu 1561 e dunca u diritu sciü e àtre quotte.^[13]

A a fìn a cessiùn a cuntinua, vendendu àtre quote inte l'ànnu 1588 (ciü o ménu tréi quarti da pruprietài feudale) a a casà di Savoia pe 'n tutàle pagamèntu de 60.000 scüddi d'óu, pé vìa du marchese Scipione, u névu di Gian Bartolomeo, che peò a nu vegne cunscideà cumme vàlida da l'impe(r)u.^[14] A tratasiùn difatti, a vegne rivendicà da Zena, ch'a cumensa ina tratatìva cun corte impeiàle Praga, dunde u guvernàva inte stu periudu chi Rodolfo II, mandandughe propiu in véu ambasciatù, pé f scì ch'u puiesse anulà a sòa decisiùn.^[14] U suvràn, nunustante quéstu sciü u cunsìju du funsiunà(r)iu da curte Ottavio Du Carettu^[14], frài picìn de Scipione, stu lì u decidde de fermà pé in ànnu u pasaggiu de prupietài, fra i Du Carettu e u Regnu de Sardegna^[14] speitàndu ina rispost de caratere giüidicu, purtàu avanti da 'na specifica cumisciùn. U feudu e egne dunca cunfiscàu e afidàu pé dexe ànni a dui cummisài impeiàl, a partì dau 1598 vegne aa fìn afidàu a Ottavio Du Carettu, scignù de quéllu quàrtu rimanènte.^[15][16] 'Ste pröve de acquisisiùn sènsa u cunsensu impeiale i fàn scatà 'na cuntesa fra a Repübbrica e i Savoia, quésta a düeà fin au 1625.

A lotta in questiùn a fà parte di diferenti tentativi di piemuntexi de cunquistà e zòne ciü vixìne au Mà Ligüe. Intu mentre da Primma guèra de secesiùn intu Munferàu, Carlo Emanuele I da casà Savoia, da a pàrte impeiàle u ocupa i teriròi du marchesàu, tra i ànni dau 1614 au 1617.^[17] Intu 1622 u cunsìu impeiàle u rigetta i pretendènti pé a sucesciùn de Scipione e a sancìsce che i 3/4 di pusedimènti i duxevan ésse dunài aa Càmea Impeiàle, chi i métte in vèndita. Tra i àtri a se fà avànti Zena, ch'a càtta pé 200.000 fiurìn i feudu intu 1624.^[18] Au méze d'arvì Carlo Emanuele u scrìve 'na curispundensa a a Fransa, ligànduse àscì cun Venessia, cuntru l'impe(r)u di Asburgo. Cuscì l'ànnu dòppu u ducca repìa turna e inissiatìve cuntru i zenesi, duveàndu ufisialmènte cumme mutivasiùn a distrasiùn di Austriaci, stansiài inta Valtellina, anche se segundu i stòici du tempu quéstu u l'é(r)a duvüu aa vuluntài de ritorse cuntru Zena 'n impurtante scunfìtta, pé avé acquisìui Succaellu.^[19] Fra l'àtru intu periudu fra u 1631 e u 1633, cun a morte de Ottavio Du Carettu (avegnüa intu 1632), a Repübbrica a và a cattà cun u benestà da curte impeiale u cumplétu duminiu du feudu, segnandu de fàttu a fìn da sò indipendensa.^[15][16]

I teritòi de l'urmài desfàu marchesàu de Süccaellu e veggàn poi növe battàie inte l'epuca sucesciva, cumme quélle intu 1672 e ascì fra u 1746 e u 1747 pé vìa da guèra de secesiùn austriaca, quande u paise u vegne difesu da cuntingènti militài corsu-ligü(r)i, e dunca ricunquistàu, levàndu da lì i invasùi piemuntexi. Turna pòi fra u 1795 e u 1797, dü(r)ante a "campagna d'Italia" de Napuleùn, tantu che u burgu medievà u l'é(r)a divegnüu quarté geneàle de l'esercitu fransese inta zòna ingàuna, cumandàu da Andrea Massena in ucaxùn da batàia de Löa ai 23 e 29 de nuvembre du 1795.

Da 'stu puntu chi vegne inglubàu inta Repübbrica Ligüe e, cun a restaurasiùn, intu regnu de Sardegna intu 1815, diventàu regnu d'Italia dau 1861.

A vàlle du Neva, dunde se tröva Süccaellu, a mette in cumunicasiùn a vàlle du Tànau, e dunca u bàssu Piemunte (o àta Ligü(r)ia) cun Arbenga, natüale via pé i cumèrci inte tüttu u mà Mediteraneu. A custrusiùn du castéllu e du burgu de Süccaellu a l'è risalente au Duxentu e a vegne stüdià dai Clavesana cumme u növu strumentu de racòlta de tàsce e di pedaggi, dòppu chi i l'axevan persu Arbenga.

A stradda de culegamèntu a percureva u funduvàlle lòngu u traciàu segnàu dai pònti a schìna d'àse chi se trövan rispetivamènte: intu burgu de Süccaellu, vixìn a a lucalitài erlese di Basci, dui àtri pònti fra Èrli e Ciixöa e dau ponte de Gattaire. Da Cìixöa se munta a a Colla de San Benàrdu, pé chinà a Garesce, inta vàla du Tàna(r)u. U cuntrollu de l'asse de vìe u l'é(r)a ün di mutivi de cuntrastu fra Zena e i Savoia, che a mumenti u divegne ina battaia avèrta fra u 1614 e u 1617, e ancù intu 1625 e intu 1672. Acordi fra i scignui de Garesce e u cumüne d'Arbenga e sucescivamente cui marchexi de Süccaellu vegnan stipulài intu 1217, e rinuvài intu 1417 e 1424 pé regulà e esensiùi sciüi pedaggi e i impegni de manutensiùn di tòcchi de stràdda de cumpetènsa.

I traffeghi ciü impurtanti chi i tranxitàvan pé Süccaellu i l'é(r)an:^[20][21]

• L'espurtasiùn in Piemunte du sà maìn, necesà(r)iu pe l'alimentasiùn di òmmi e pé cuncià e pèlli;

• U traspòrtu du pelàmme da cuncià da e cascìne de l'entrutèra a e cunceìe da rivéa, cumme quelle a Arbenga;

• U traspòrtu de legnamme da Garesce a Arbenga lòngu a Valà du Neva. Pé esempiu i èrbui méstri de e nàvi ligüi i l'é(r)an ricavàu de suvente travaiàndu a legna de queste zone;

• U traffegu mineà(r)iu riguardu au fèru ch'u vegnìva da l'ìsua d'Elba versu e lucalitài au de là di mùnti dunde gh'éa abundànsa de légna, pé favurì a trasfurmasiùn in aciaiu;

• A canapa dau Piemunte, ütile pe a custrusiùn de e nàvi, dàtu che a prudusiù ligüe a nu l'é(r)a ancù sufissiente.

• (IT) Teofilo Ossian De Negri, Storia di Genova, Milan, Aldo Martello, 1968.
• (IT) Giorgio Casanova, Il marchesato di Zuccarello. Storia e strutture tra Medioevo ed Età Moderna, Arbenga, Edizioni del Delfino Moro, 1989.
• (IT) Stéfane Toussaint, Ilaria Del Carretto e il suo monumento. La donna nell'arte, la cultura e la società del '400, in Atti del convegno internazionale di studi (Lucca, 15-17 settembre 1994), Lucca, Istituto Storico Lucchese, 1995.
• (IT) Franco Noberasco, Storia della Castellania di Arnasco, Cenesi e Rivernaro, Arbenga, Gruppo "Amici dell'Olivo", 2001.
• (IT) Carlo Bitossi (in Dino Puncuh), L'antico regime genovese, 1576-1797, in Storia di Genova, Zena, Societa' Ligure di Storia Patria, 2003.
• (IT) Riccardo Musso, I marchesi Del Carretto di Zuccarello nelle vicende liguri del XV secolo, in Atti e Memorie della Società Savonese di Storia Patria, XLIV, Savuna, Società Savonese di Storia patria, 2008, pp. 83-111.
• (IT) Roberto Badano, Viabilità e Insediamenti in Alta Val Neva alla fine del Medioevo, in Atti e Memorie della Società Savonese di Storia Patria, XLIV, Savuna, Società Savonese di Storia patria, 2008, pp. 11-22.
• (IT) Furio Ciciliot, Note sull'Industria del Ferro Albenganese del Primo Quattrocento, in Atti e Memorie della Società Savonese di Storia Patria, XLIV, Savuna, Società Savonese di Storia patria, 2008, pp. 75-81.
• (IT) Riccardo Musso e Cinzia Cremonini, I feudi imperiali delle Langhe tra Impero e Stato di Milano (XV-XVIII secolo), in I feudi imperiali in Italia tra XV e XVIII secolo: atti del convegno di studi, Albenga-Finale Feudatari imperiali nel sistema dinastico italiano (secoli XVI-XVII), Ruma, Bulzoni, 2010, pp. 83-111.
• (IT) Franco Giusti, (a cura de) Pro Loco di Zuccarello, Il marchesato di Clavesana fino al marchesato di Zuccarello, Sucâelo, Pro Loco di Zuccarello, riedizione degli studi (1963) di Franco Giusti, Tgbook, 2011, ISBN 88-97-03944-8.