Frades

Localización
43°02′58″N 8°17′01″O / 43.0495, -8.2837
Estado	España
Comunidade autónoma	Galicia
Provincia	Provincia da Coruña
Capital	Cimadevila
Poboación
Poboación	2.163 (2024) (26,5 hab./km²)
Xeografía
Parte de	Mancomunidade de Municipios da Comarca de Ordes Comarca de Ordes
Superficie	81,61 km²
Comparte fronteira con	Ordes Arzúa O Pino Boimorto Mesía Oroso
Organización política
• Alcalde	Roberto Rey Martínez
Eleccións municipais en Frades
Identificador descritivo
Código postal	15686 e 15685
Fuso horario	UTC+01:00
Código INE	15038
Sitio web	frades.gal

Frades é un concello da provincia da Coruña, pertencente á comarca de Ordes. Segundo o INE en 2023 tiña 2.246 habitantes (2273 no 2022,2306 no 2021,2302 no 2020,2706 no 2009, 2841 no 2006, 2871 no 2005, 2920 no 2004, 2975 en 2003). O seu xentilicio (véxase no Galizionario) é «fradense».

O concello ten 81,7 km², e abrangue 12 parroquias e 138 entidades de poboación. Limita ao norte con Mesía, ao sur con Arzúa, O Pino e Oroso, ao leste con Boimorto e ao oeste con Ordes. A capital está en Cimadevila,Frades, e o maior núcleo de poboación é Ponte Carreira, na parroquia de Gafoi á beira do río Tambre. Está a 33 km de Santiago de Compostela, sendo lugar de paso entre a capital galega e Sobrado dos Monxes.

Ten un relevo suave con altitudes entre os 441 m cara ao norte, e os 280 ao sueste, cara ao río Tambre. O río Samo, afluente do anterior, fai de fronteira con Ordes.

A rede hidrográfica, que discorre por este ondulado territorio, está organizada en torno ó río Tambre, que entra no concello polo leste e establece o límite natural cos concellos de Boimorto, Arzúa e O Pino. Con dirección case perpendicular ó río principal, flúen varios dos afluentes da súa marxe dereita: os ríos Maruzo e Samo son os máis importantes, ós que hai que engadir, debido á abundancia de precipitacións, numerosos regatos de certa entidade, coma o Gaiteiro e o Mostás, que desaugan no río Maruzo, e os de Pío e O Porto, que o fan directamente ó río Tambre.

Ten clima oceánico, con máis de 1400 mm de precipitacións anuais. O clima caracterízase pola abundancia de precipitacións e a suavidade das temperaturas. A media anual é de 12 °C, a mínima prodúcese en xaneiro (7 °C), e a máxima en agosto (17 °C). As características termopluviométricas e a abundancia de pequenos regatos, que percorren o termo, favorecen o predominio das terras destinadas a cultivos herbáceos. Destacan as terras labradas e as dedicadas a pastos permanentes fronte a unha menor porcentaxe de espazos forestais nos que predomina o eucalipto, e a matogueira, unha paisaxe de praderías moi verdes, extensas e onduladas.

Segundo as proxeccións de habitantes, a poboación de Frades mantivo un número máis ou menos constante desde 1900.

O descenso de poboación producido desde mediados dos anos 60 debeuse fundamentalmente a un troco de residencia aos municipios de Ordes e de Santiago, que supuxo unha certa ruptura do contacto socioeconómico co lugar de orixe. Por esta razón a construción de vivendas descendeu nas últimas décadas do século XX e influíu nas do XXI. O saldo migratorio que experimentaba nos primeiros anos tiña valores positivos pero é a partir de 1970 cando se produce o efecto contrario e o saldo de entradas e saídas é negativo.

Desde o inicio do século XXI a nivel municipal a demografía presenta unha tendencia ao estancamento, con taxas de natalidade moi baixas e de mortalidade elevadas, negativas en definitiva. O continuo descenso nos últimos anos derivou nunha pirámide de idades cunha base estreita –poucos efectivos novos- e un predominio das idades adultas e vellas, o que implica un envellecemento da poboación. A idade media dos habitantes de Frades é de 47,8 anos (46,5 nos homes e 49,1 nas mulleres). O índice de envellecemento é de 211,4, o que significa que o relevo xeracional case non exististente.

Da análise da evolución da poboación dos núcleos durante o período 2000-2008 despréndese que dos 73 computables a nivel de censos de poboación no municipio de Frades, 52 teñen o carácter de regresivos ou fortemente regresivos; é dicir, perden poboación en termos absolutos. Só 4 núcleos son progresivos ou fortemente progresivos, o que indica incrementos de poboación por encima do 10%. Os 17 restantes permanecen estacionarios con aumentos inferiores ó 10%. No que respecta ás parroquias, obsérvase que tódalas parroquias experimentaron un descenso en relación á poboación do ano 2000. En ningunha parroquia a tendencia é estacionaria, progresiva ou fortemente progresiva.

A principal vía de comunicación que atravesa o concello é a N-634 de Santiago de Compostela a Ribadeo, pasando por Curtis. Dende o lugar de Ponte Carreira ata Santiago a distancia é de 27 quilómetros. Pasa tamén próxima ó concello a autoestrada AP-9, co enlace de Ordes a 3 quilómetros. Dentro do concello existen varias estradas locais, entre a que cabe destacar a que une Ponte Carreira con Ordes.

Son escasos os achados arqueolóxicos que constatan a ocupación do termo nas épocas prerromanas e romanas, reducíndose neste último caso ós restos dunha vía que pasaba pola parroquia de Gafoi^[1].

No antigo réxime pertencía á provincia de Santiago de Compostela, estando o territorio dividido nas xurisdicións de Mesía e Folgoso, esta última baixo tutela do condado de Altamira.

Na parroquia de Moar existiu unha posada, no lugar de Castiñeiro Redondo (na zona pertencente ao concello de Oroso). Esa casa, hoxe xa desaparecida, pertencía á familia Mandayo Rey, e as súas terras lindaban coas dos Linares Rivas, donos do Pazo de Galegos. A mencionada familia estaba ligada á de Ares García, coñecidos polo de "O Fidalgo", do lugar de Queirís e onde se pensa que existiu un pazo^[2].

Este concello foi constituído en virtude do Decreto do luns 26 de decembro de 1836.^[3] Na sesión plenaria do 24 de xullo de 1991 a Corporación aprobou o escudo municipal.^[1]

O seu topónimo deriva do latín fratres, irmáns, seguramente monxes, freires dunha congregación relixiosa.^[4][1]

Coñécense rexistros medievais, mesmo anteriores ao ano 1000, do nome dalgunhas parroquias de Frades (Gafoi, Galegos, Céltigos, Ledoira, Papucín...), mais a que motivou o nome do concello non se documenta por escrito, co complemento “de Frades”, ata datas tardías. Do uso dese complemento temos exemplos medievais noutras localidades da contorna (Bila Mayor de Frades, 1446) pero só rexistramos San Martiño de Frades no século XVI. Nos Censos da coroa de Castela dese século figura como San Martino de Frades entre as freguesías do arciprestado de Barbeiros.^[5]

O pazo de San Martiño de Galegos^[6] é renacentista, do século XVII. Nel hospedáronse o 15 de abril de 1690 Mariana de Neoburgo e mailo seu irmán. Tras chegaren en barco desde Flandres a Mugardos, pasaron pola Coruña e Compostela para seguir en dirección á corte de Madrid. En agradecemento pola pousada, o rei Carlos II de España (esposo de Mariana) concedeu aos propietarios do pazo o dereito de ser pechado con cadea. No lintel hai unha inscrición ao respecto, co seguinte texto:

En 15 de Abril de 1690 durmió en esta casa la Reina Ntra. Sra. D.ª Mariana de Neoburgo, mujer del rey Ntro. Sr. D. Carlos 2º, viniendo de la Coruña en Romería a Ntro. Santo Apóstol Santiago. Siendo dueños de esta Casa D. Antl. Mosquera Pimentel Riva de Neira casado con D.ª Baltasara Antonia de Luna Lovera y Valladares. Ad Majorem Dei Gloriam.

Actualmente o pazo pertence a unha orde relixiosa, á que lle foi doado, pero ó longo dos séculos foi a segunda residencia de diversos persoeiros, entre eles o avogado e xornalista Aureliano Linares Rivas, un nome clave na política española do seu tempo, que chegaría a ser ministro e presidente do Consello de Estado^[7]. Conserva os escudos dos Mosquera Pimentel e dos Enríquez Novoa e a antiga capela cunha torre pequena máis moderna.

O pazo do Peñasco está na parroquia de Abellá. Foi construído no século XVII por Pedro Vázquez Vaamonde, pero foi reconstruído recentemente. Ten un escudo timbrado coa cruz de Malta e catro cuarteis: o «M» dos Montenegro, os escasques dos Bermúdez, a cabeza de lobo dos Moscoso e un castelo. O pazo do Peñasco é un claro exemplo do que foi a evolución construtiva deste tipo de edificacións ao longo dos séculos, xa que nel se poden apreciar distintas etapas. A actual planta en forma de “U” xorde dun volume principal de traza rectangular ao que se lle van apegando novos corpos, seguindo as necesidades dos propietarios e facendo que o pazo medre ata configurar a tipoloxía máis evolucionada na arquitectura palaciana.

A entrada pode realizarse de dúas formas, ben a través do portón que elegante se recorta no muro de peche e que se abre ao patio descuberto, ou ben directamente á vivenda no volume situado á dereita do devandito acceso. Neste mesmo corpo aparece apegada unha pequena capela que mantén a tipoloxía dos vans, distinguíndose tan só pola presenza dunha sinxela espadana que, coroada con pináculos, interrompe a liña da cornixa. Recentemente levouse a cabo unha reconstrución do edificio. Actualmente é unha propiedade privada non visitable.

Outras casas grandes son a casa do Fogueteiro (Aiazo), casa de Botana (Cimadevila) e a casa do Cruceiro (Añá).

O museo etnográfico de Frades reúne útiles e ferramentas tradicionais do campo e do fogar.

• A igrexa de San Xulián de Céltigos^[8] sitúase nunha parcela pechada, formando conxunto co cemiterio e illada do resto de edificacións. É de planta rectangular cun pequeno espazo cuadrangular engadido nun extremo da cabeceira. No alzado pódense diferenciar dous volumes, un máis elevado correspondente ao presbiterio, con cuberta a catro augas no testeiro, e a nave, con cuberta a dobre vertente, mostrando, así, un xogo de volumes característico deste tipo de construcións. Nesta igrexa apareceu unha pedra cunha inscrición do ano 969, facendo referencia á fundación dunha basílica e da casa de San Xulián. A pedra servía de perpiaño no arco de entrada ao presbiterio.
• A igrexa de Santa María de Papucín^[9] conserva a estrutura románica, pero foi reconstruída. No testeiro da ábsida ten un pequeno escudo incrustado. Presenta unha planta lonxitudinal e irregular debido á presenza dun engadido lateral, coa parte da cabeceira máis estreita e de menor altura. Todos estes elementos producen un xogo de volumes cúbicos a diferentes niveis. Está construída en cantería de pedra, e en moitas partes da construción están recebadas e pintadas en branco coas esquinas en vans en pedra á vista. Está situada preto do casal de Quintá de Arriba.
• A igrexa de Santa Mariña de Gafoi^[10] do século XII, de orixe románica, considérase a máis antiga do concello, se ben pasou por remodelacións en época barroca, das que proceden moitos dos seus elementos. Conserva unha porta románica, con dous pares de columnas, tímpano liso e arquivolta exterior xadrezada. No chan do adro hai unha cruz inscrita nun círculo, procedente do templo medieval.
• A ermida de San Nicolao situada na parroquia de Frades, rodeada por unha carballeira, como outras da zona, e situada nun alto dende o que se pode admirar unha panorámica sobre a comarca. Forma conxunto cun campo de festas e un cruceiro. A súa estrutura construtiva resúmese na presenza de muros de cachotería revestida de pintura branca cun zócolo azul e cuberta tradicional a dúas augas con armazón de madeira e tella. Os vans, que son escasos, están enmarcados por pezas de cantería. A planta é rectangular coa parte da cabeceira lixeiramente máis baixa, que no exterior produce un xogo graduado de volumes. A fachada presenta o esquema tan repetido nas igrexas do concello, que concentra os elementos principais nun mesmo eixo lonxitudinal central: a porta, unha fiestra, ambas as dúas carentes de elementos decorativos, e a espadana, neste caso dun só van sen campá e rematada en pináculos con bólas – únicos ornamentos da construción.
• A capela de San Roque, rodeada dunha fraga. A capela de San Roque na parroquia de Moar, de estilo barroco, encóntrase nun contorno de grande atractivo, no medio dunha carballeira na que se celebra a romaría e na que tamén se levanta un palco da música de moderna construción. Posúe unha planta rectangular cunha soa nave, pero composta por tres corpos a diferente altura, o cal produce un xogo de volumes cúbicos no exterior, sendo de maior altura o corpo central. Trátase dunha construción de dimensións reducidas, e nela ábrense poucos vans. Os muros son de cachotería á vista e a cuberta de tella, nos corpos dianteiro e posterior a dúas augas e no central a catro.
• A ermida da Madalena, en San Amaro. A capela de A Madalena, está situada no lugar de San Mauro, na parroquia de Frades. É un edificio sinxelo, carente de ornamentación. Ten planta rectangular e unha soa nave. Os muros son de cachotería revocados, agás o enmarcado de ocos e sopenas, realizados en cantería. Sobre o lintel ten unha inscrición sobre dúas pedras na que se pode ler a data na que foi construída, 1668. A espadana  é dun só oco. Fronte a ela está o cruceiro, con plataforma cuadrangular, pedestal troncopiramidal, varal octogonal, sen capitel, cruz rectangular, no anverso un Cristo crucificado e no reverso a Piedade. O seu estado de conservación é bo.

No concello existen unha multitude de áreas recreativas e zonas de lecer^[2], tales como:

• A Presa. Área que se encontra en Ledoira en torno ao río Tambre. Foi convertida nunha praia fluvial, conta cunha presa histórica e é unha das máis grandes que podemos atopar sobre o río Tambre. Tamén nos atopamos alí cunha fonte, así como con varias mesas e unha barbacoa.
• Área dos Pasos. Atópase en Aiazo á beira do río Tambre. Esta área recreativa conta con varios servizos como un amplo aparcadoiro, "Taberna", aseos, parque e unha pista polideportiva. Esta área conta tamén cun amplo merendeiro equipado con varias barbacoas e múltiples mesas. Conta cunha ponte cruzando o río Tambre. Aquí comeza tamén unha ruta de sendeirismo.
• O muíño de Céltigos. Atópase no o lugar de Campoduro e está situado sobre o río Maruzo. Conta cunha canle. Foi restaurado e actualmente o muíño aencóntrase funcionando. Un camiño de pedra percorre a zona, na que hai varios bancos.
• Área recreativa de Ponte Carballa. Atópase á beira do Samo, na parroquia de Abellá. Conta cun paseo bordeando o río no que podemos encontrar un antigo muíño restaurado. Destaca polas súas carballeiras.
• Muíño do Mesón. Sitúase no núcleo de Ponte Carreira, na parroquia de Ledoira,sobre o río Lamelo. Conta cun antigo muíño restaurado e unha ponte romana sobre o río Tambre. Á dereita do muíño atopamos un espazo con mesas e un lavadoiro.
• A Gaiteira. Situada na parroquia de Frades, cun manto de árbores de fondo e situado ao lado do río Gaiteiro. Conta con mesas.

• Abellá:

+San Estevo o 26 e o 27 de decembro.

+Corpus Christi, o domingo máis próximo ao propio día do Corpus Christi.

+Nosa Señora do Carme,domingo máis próximo ao 16 de xullo.

• Aiazo:

+San Pedro, a última fin de semana de xuño.

+San Roque, o domingo seguinte a Santa María.

• Añá:

+San Paio, o sábado anterior máis próximo ao 26 de xuño.

+Santa María, o 15 e o 16 de agosto.

• Céltigos:

+San Xulián, o 7 e o 8 de xaneiro.

+Nosa Señora de Augasantas, o segundo domingo de setembro.

• Frades:

+Santa María Madalena, o 22 de xullo.

+San Nicolao, o 10 de setembro.

+San Miguel, o 29 de setembro.

+San Martiño, o 10 e o 11 de novembro.

• Gafoi:

+Santa Mariña, o 18 e o 19 de xullo.

+Nosa Señora do Rosario, o segundo domingo de outubro.

• Galegos:

+Nosa Señora do Carme, o 25 de xullo.

+San Martiño, a fin de semana anterior máis próxima ao San Martiño.

• Ledoira:

+Nosa Señora do Carme, o primeiro domingo de agosto.

+Santo Antón, o 13 de xuño

+San Martiño, a segunda fin de semana de novembro.

• Mesos:

+Santa Margarida, o 20 de xullo.

+Divino Salvador, o 25 de decembro.

• Moar:

+Nosa Señora do Carme, o segundo sábado de xullo.

+Santísimo Sacramento, o segundo sábado de agosto.

+San Roque, o primeiro domingo de setembro.

+Santa Eulalia, o segundo sábado de decembro.

• Papucín:

+Santa Cruz, o primeiro sábado de maio.

+Santa María, o 15 e o 16 de agosto.

• Vitre:

+San Xoán, o 24 e o 25 de xuño.

+Nosa Señora das Virtudes, o primeiro sábado de setembro.

• Festa da filloa e da cachucha en Abellá, o terceiro domingo de marzo.

• Festa da merenda en Aiazo, o domingo de Ramos^[11].

• Concurso de disfraces do concello, o domingo anterior ao martes de entroido.

• Festa dos nosos maiores, o último sábado de maio

• Día do neno, o segundo sábado de xullo

• Festa da Auga, sendo a mediados ou a finais de agosto. (Data variable).

Frades é un dos poucos municipios de Galicia nos que o 100% dos terreos están redistribuídos e entregados para a súa explotación (hoxe o número de parcelas é a terceira parte das existentesarredor do ano 2000), e que permitiu unha boa organización interna das explotacións gandeiras. En canto ó uso do solo, o municipio está especializado en pastos e cultivos forraxeiros. Destaca a existencia de dúas cooperativas agrarias.

Non obstante, o número de explotacións gandeiras reduciuse moderadamente, non así o número de cabezas de gando, pasando das 389 explotacións e 11.389 bovinos en 2002, ás 328 explotacións e 11.582 vacas no ano 2007, aínda que no 2018, o número de explotacións rexistradas ascendeu a 393, con 11711 unidades gandeiras.

Nunha análise histórica constátase a redución da ocupación na agricultura. O 54,08% dedicábase a ela en 1991, reducíndose ó 35,75% en 2001. A taxa actual reduciuse froito da diversificación noutros sectores.

O sector que máis se favoreceu desta diversificación foron os servizos. Ocupaban ó 21,23% en 1991, ascendendo ó 29,47% en tan só dez anos. A súa taxa de ocupación actual sitúan ó sector como a segunda rama principal de ocupación, por debaixo da agricultura.

En canto ós outros sectores, a construción diminuíu desde o 14,23% en 1991 ó 13,95% dez anos despois. A industria experimentou un grande ascenso da súa ocupación, sobre todo o que atinxe á industria manufactureira, pasando do 9,60% no 1991 ó 20,16% de 2001, debido ó pulo das empresas do sector téxtil, e de extracción de áridos.

No ano 2018, dispoñemos de datos empresariais respecto ó sector servizos, onde Frades conta nesas datas con 134 empresas distribuídas da seguinte maneira: 14 empresas de industria, 31 empresas de construción, 55 empresas de comercio, transporte e hostalaría e 34 empresas de servizos.

Os cultivos principais que se realizan no concello de Frades, do mesmo xeito que no resto da comarca, son os cereais e os tubérculos.

• 
  Casa do concello.
• 
  Estrada principal de Ponte Carreira, parroquia de Gafoi.
• 
  Estatua en homenaxe á muller rural, parroquia de Gafoi.
• 
  Detalle da anterior estatua.

Para unha lista completa de todos os lugares do concello de Frades vexa: Lugares de Frades.

Wikimedia Commons ten máis contidos multimedia na categoría:  Frades

• Eleccións municipais en Frades

• Páxina oficial
• Ficha municipal Arquivado 08 de setembro de 2021 en Wayback Machine.
• Datos sobre Frades