Samuel Fuller

Samuel Fuller (Francja, 1987)
Prawdziwe imię i nazwisko	Samuel Michael Fuller
Data i miejsce urodzenia	12 sierpnia 1912 Worcester
Data i miejsce śmierci	30 października 1997 Los Angeles
Zawód	reżyser, scenarzysta, powieściopisarz
Współmałżonek	Martha Downes Fuller (rozwód 1959) Christa Lang (1967–1997)
Lata aktywności	1936–1994
Multimedia w Wikimedia Commons

Samuel Michael Fuller (ur. 12 sierpnia 1912 w Worcester, zm. 30 października 1997 w Los Angeles)^[1] – amerykański reżyser, scenarzysta i powieściopisarz. Znany był z produkcji niskobudżetowych, oszczędnych w środkach filmów o kontrowersyjnej tematyce, często realizowanych poza konwencją systemu studyjnego.

Pierwszy scenariusz Fuller napisał do filmu Hats Off (1936). Jego debiut reżyserski to western Zabiłem Jessego Jamesa (1949)^[2]. W latach 50. wyreżyserował kilka innych westernów oraz pięć filmów wojennych^[3].

W latach 60. niskobudżetowym thrillerem Shock Corridor (1963) Fuller zwrócił się w stronę innych gatunków filmowych niż westerny i dreszczowce wojenne; kolejną produkcją był obraz neo-noir, The Naked Kiss (1964). Zanim napisał i wyreżyserował epopeję wojenną, Wielka czerwona jedynka (1980), przez większość lat 70. twórca był nieaktywny zawodowo. Kolejny jego film, Biały pies (1982), był przykładem kina eksperymentalnego, do którego scenariusz napisał wspólnie z Curtisem Hansonem^[4]. Na początku lat 80. Fuller wyemigrował do Francji, gdzie zrealizował dwie ostatnie produkcje^[3].

Fuller urodził się w Worcester (Massachusetts) w rodzinie żydowskiej. Jego rodzicami byli Rebecca Baum (pochodząca z Polski) i Benjamin Rabinovitch (z Rosji)^[5][6]. Po emigracji rodziców do Stanów Zjednoczonych zmienili oni nazwisko z Rabinovitch na Fuller (prawdopodobnie inspirując się lekarzem, Benjaminem Fullerem, który w 1620 roku przybył do Ameryki na statku „Mayflower”)^[5]. W swojej autobiografii A Third Face (2002) Fuller stwierdził, że zaczął mówić dopiero w wieku 5 lat^[6]. Jego ojciec zmarł w 1923 roku^[6].

Po śmierci ojca rodzina przeniosła się do Nowego Jorku, gdzie w 1924 roku, w wieku 12 lat, Fuller rozpoczął pracę w redakcji gazety „New York Evening Journal” jako pomocnik dziennikarzy (copy boy)^[7]. Cztery lata później, mając 17 lat, został reporterem działu kryminalnego w „New York Evening Graphic”^[7]. Pod koniec lat 30. napisał trzy powieści pulpowe, co pozwoliło mu na współpracę przy tworzeniu scenariuszy oraz zapewnianie hollywoodzkim studiom pomysłów na filmowe historie^[8].

Po ataku na Pearl Harbor (1941), podczas II wojny światowej, Fuller zaciągnął się do United States Army^[6]. Będąc strzelcem w 1 Dywizji Piechoty (tzw. Wielka Czerwona Jedynka) brał udział w lądowaniu Afryce (Torch, 1942)^[9], na Sycylii (Husky, 1943)^[10] oraz w Normandii (Omaha, 1944)^[10][6]. Szlak bojowy zaprowadził go do Belgii i Czechosłowacji^[11]. W 1945 roku był obecny podczas wyzwolenia niemieckiego obozu koncentracyjnego, które zarejestrował na 16 mm taśmie, znanej jako V-E +1. Niemy film później wykorzystano we francuskim dokumencie Falkenau, the Impossible (1988). W 2014 roku V-E +1 przeznaczono do przechowania na amerykańskiej liście National Film Registry^[12]. Za zasługi wojenne Fuller został odznaczony Brązową Gwiazdą, Srebrną Gwiazdą oraz Purpurowym Sercem^[6]. Dosłużył się stopnia kaprala^[13]. Fuller wykorzystał swoje wojenne doświadczenia m.in. w Wielkiej czerwonej jedynce (1980), tytule, który jest jednocześnie określeniem 1. Dywizji Piechoty^[14]. Po zakończeniu wojny Fuller był współautorem książki opisującej historię 16. Pułku Piechoty^[15].

Jego bratem był Ray Fuller, porucznik Counter Intelligence Corps^[16].

Pierwszy scenariusz Fullera powstał do filmu Hats Off (1936)^[17]. Był nieprzekonany do reżyserskiej wizji Douglasa Sirka przedstawionej w obrazie Shockproof (1949), do którego scenariusz napisał Fuller^[18]. Postanowił wówczas zająć się też reżyserią. Po tym jak spotkał producenta Roberta Lipperta doszło między nimi do współpracy; Fuller wyreżyserował dla niego trzy filmy^[19]. Lippert zaproponował mu wynagrodzenie za realizację filmu, a Fuller uprzedził producenta, że zgodzi się, jeśli będzie mógł też zająć się reżyserią. Lippert przystał na tę propozycję. Film Zabiłem Jessego Jamesa (1949), który zrealizowano w 10 dni, kosztował 104 000 USD^[20]. Kolejnym ich filmem był The Baron of Arizona (1950) z Vincentem Price’em^[21].

Trzecim obrazem Fullera był The Steel Helmet, który był jednocześnie pierwszym filmem traktującym o wojnie koreańskiej powstałym w trakcie trwania konfliktu zbrojnego^[22][23]. Był to też pierwszy jego film wojenny, który miał premierę w czasie, gdy w Stanach Zjednoczonych szalała czerwona panika^[23]. Scenariusz powstał w tydzień, a zdjęcia zrealizowano w ciągu 10 dni. The Steel Helmet przedstawia negatywną stronę działań wojennych: doświadczenia z wojny koreańskiej ukazane są jako przygnębiające, odczłowieczające oraz wywołujące u odbiorcy zamęt^[24].

Sam film okazał się przebojem, jednak Fuller atakowany był w artykułach publikowanych w konserwatywnych gazetach, w których był określany jako zwolennik komunizmu oraz przeciwnik Ameryki; dyrektor FBI, J. Edgar Hoover, zlecił by agencja go sprawdziła, jednak Fuller w owym czasie nie miał o tym pojęcia. Z kolei Pentagon wezwał go do Waszyngtonu, by wyjaśnił scenę, w której Zack w napadzie szału zabija jeńca wojennego. Kiedy Fuller dotarł na miejsce czekali na niego generałowie i wyżsi oficerowie, którzy oskarżyli go o zrobienie filmu, który miał być komunistyczną indoktrynacją. Reżyser wytłumaczył im, że walczył w II wojnie światowej i był świadkiem, kiedy żołnierze w gniewie strzelali do więźniów. Wojskowi uwierzyli mu dopiero po przekonaniu ich do wykonania połączenia telefonicznego do brygadiera generała Maxwella Taylora (dowódcy jego pułku) i jego protekcji dla Fullera^[25]. Krytyk Westford Pedravy napisał, że Fuller był potajemnie finansowany przez „czerwonych”^[26]. Fuller planował wykorzystać archiwalne materiały wojenne z filmowych zasobów armii Stanów Zjednoczonych, jednak jej przedstawiciele odpowiedzieli na jego prośbę odmownie, argumentując tym, że armia nie miałaby z tytułu tego filmu żadnych korzyści^[27]. Tym filmem reżyser rozpoczął współpracę z aktorem Gene’em Evansem^[28]. Przedstawiciele studia chcieli obsadzić w produkcji Johna Wayne’a, ale ten wybór przekreśliłby wizję Fullera, którą miał być realistyczny film wojenny^[29].

Po sukcesie obrazu The Steel Helmet Fuller był rozchwytywany przez czołowe wytwórnie filmowe^[30]. Fuller wybrał drogę mniej komercyjną. Po porozumieniu się z Darrylem Zanuckiem, szefem studia 20th Century Fox, wynegocjował nietypowy kontrakt, który w kwietniu 1951 roku podpisał. Aktor Robert Stack, z którym Fuller pracował w latach 50., opisał ich relacje tak: „Darryl widział w Sammym Fullerze bratnią duszę, rodaka i wspólnika. Nieważne jak daleko Sammy mógł podążyć, Darryl kroczył razem z nim”^[30]. Zgodnie z kontraktem Fuller miał zrobić dla Zanucka od pięciu do siedmiu filmów^[9][31]. Pierwszym filmem zrealizowanym przez Fullera dla studia Fox był film o wojnie koreańskiej, Bagnet na broń (1951)^[31]. Armia amerykańska przydzieliła mu przy produkcji filmu technicznego doradcę, odznaczonego Medalem Honoru, Raymonda Harveya, kolegę Fullera z czasów II wojny światowej^[32]. Ta dwójka spotkała się też na planie późniejszego filmu Verboten! (1959); przy tej produkcji Harvey też pełnił rolę doradcy technicznego^[33].

Ulubiony film Fullera, spośród tych zrealizowanych przez niego, Park Row (1952) przedstawiał historię amerykańskiego dziennikarstwa^[34][35]. Darryl Zanuck zasugerował, by film miał formę musicalu, ale Fuller, zirytowany tą wizją, odmówił. Filmowiec postanowił zrealizować obraz na własną rękę, na którego produkcję złożyły się głównie jego własne oszczędności^[23]. Amerykański filmowiec, Quentin Tarantino, określił ten film jako: „jeden z najwspanialszych listów miłosnych w historii filmu, a jednocześnie miłosny list skierowany do dziennikarstwa”^[36].

Kolejnym obrazem Fullera był film noir, Kradzież na South Street (1953), w którym wystąpił Richard Widmark. W 2018 roku amerykańska Biblioteka Kongresu uznała film za dzieło „kulturalnie, historycznie lub estetycznie znaczące”, które umieszczono w National Film Registry^[37]. W 1955 roku odbyła się premiera House of Bamboo – była to pierwsza produkcja hollywoodzkiego studia zrealizowana w Japonii^[38].

Czterdzieści rewolwerów (1957), kolejny obraz reżysera, był ostatnim z sześciu filmów zamówionych u Fullera przez Zanucka dla wytwórni 20th Century Fox^[a][39]. Film China Gate (1957) był długo niedostępny na terytorium Francji, ponieważ francuski konsul, Romain Gary, uważał go za zbyt prymitywny i antyfrancuski. Mimo nieprzychylnej opinii dyplomaty i pisarza, w późniejszym czasie Gary i Fuller nawiązali przyjacielskie relacje^[40]. Dwa ostatnie filmy oraz Run of the Arrow, Verboten! i The Crimson Kimono zostały wyprodukowane przez Globe Enterprises (Run of the Arrow i Verboten! dodatkowo przez RKO Radio Pictures)^[41].

Kiedy na początku lat 60. system studyjny załamał się pod naporem telewizji Fuller miał problemy z uzyskaniem pieniędzy na realizację filmów, przez co znów pracował jako niezależny twórca nisko-budżetowych produkcji^[42], które nadal budziły kontrowersje^[43]. Akcja obrazu Shock Corridor (1963) dzieje się w szpitalu psychiatrycznym^[44], a w produkcji The Naked Kiss (1964) osią filmu jest prostytutka usiłująca zmienić swoje życie poprzez pracę w pediatrycznym oddziale szpitalnym. Finansowaniem tego obrazu zajęły się te same osoby co w przypadku Shock Corridor, ponieważ chcieli w krótkim czasie zarobić na efektach wydajnej pracy Fullera; zespół produkcyjny tworzyli operator, kompozytor i montażysta, którzy brali udział w tworzeniu poprzedniego filmu^[45]. O filmie Shock Corridor Fuller powiedział:

W latach 1967–1980 Fuller wyreżyserował tylko jeden film, Ludojad (1969), który był koprodukcją amerykańsko-meksykańską^[46]. W swojej autobiografii, A Third Face, Fuller tłumaczył, że dokończył film w montażowni, ale później producenci nanieśli swoje poprawki. Fuller zażądał by z napisów usunięto jego nazwisko, ale tak się nie stało^[47]. W 1980 roku powrócił z filmem Wielka czerwona jedynka, pół-autobiograficznej historii traktującej o żołnierzach i ich wstrząsających doświadczeniach podczas II wojny światowej^[48]. W czasie premiery obraz zyskał uznanie części krytyków, choć sukces komercyjny był umiarkowany^[49].

W 1981 roku Fuller został wyznaczony do nakręcenia filmu Biały pies, którego fabułę oparto na powieści autorstwa francuskiego pisarza, Romaina Gary’ego^[51]. Kontrowersyjny obraz przedstawia zmagania czarnoskórego tresera psa, który próbuje zdeprogramować^[b] „białego psa”^[52], przybłędę, który został zaprogramowany tak, by zaciekle atakować każdą osobę o czarnym kolorze skóry^[53]. Reżyser chętnie zgodził się, by podjąć pracę nad filmem, ponieważ w trakcie kariery często skupiał się nad kwestiami rasowymi^[54][55]. Kiedy już się zapoznał z treścią powieści i z pomysłem „białych psów” zlecono mu „rekonceptualizację” głównego wątku filmu tak, by konflikt przedstawiony w książce przypisany był nie człowiekowi, a psu^[50]. Wykorzystał film do przekazania antyrasistowskiego przesłania w postaci filmowej analizy zadanego pytania, czy rasizm jest wyleczalny, czy też jest to choroba nieuleczalna^[56].

W czasie zdjęć wytwórnia Paramount Pictures coraz bardziej niepokoiła się tym, że film może urażać afroamerykańskich widzów, zleciła więc dwóm konsultantom ocenę pracy i propozycję ich afirmacji tego, jak czarnoskórzy bohaterowie zostali zobrazowani^[50][57]. Jeden z nich, Willis Edwards, prezydent hollywoodzkiej filii stowarzyszenia NAACP, „zarekomendował usunięcie treści rasistowskich i wyprodukowanie bardziej konwencjonalnego horroru/dreszczowca”^[58]. Ostatecznie Edwards opowiedział się za usunięciem wszystkich rasistowskich treści z filmu, a kiedy jego rekomendacje zostały odrzucone, doprowadził do bojkotu, argumentując, że idea szkolenia i atakowanie przez psa mogą podsunąć „pomysły KKK i innym organizacjom supremacji białych”^[59]. Fullera nie poinformowano o prowadzonych dyskusjach, ani nie dostarczono mu żadnych notatek aż do momentu, gdy do planowanego zakończenia zdjęć pozostały dwa tygodnie. Znany z zagorzałości w kwestii integracji rasowej i regularnego przydzielania niestereotypowych ról czarnoskórym aktorom Fuller, czując się znieważonym, zażądał, aby usunąć przedstawiciela NAACP z planu filmowego^[57][60]. Po ukończeniu filmu Paramount odmówiło jego wyświetlania w amerykańskich kinach, co spowodowane było zapowiadanym przez NAACP bojkotom, które mogły obejmować wszystkie filmy wytwórni^[61].

Po tym, jak Biały pies został odłożony na półkę przez Paramount Pictures, w 1982 roku Fuller przeprowadził się wraz z rodziną do Francji^[50] i już nigdy nie wyreżyserował amerykańskiego filmu^[61]. Fuller wyreżyserował dwa francuskie filmy kinowe, Złodzieje nocą (Les Voleurs de la nuit, 1984) i Ulica bez powrotu (Street of No Return, 1989)^[62]. Złodzieje nocą wyselekcjonowany został do udziału w konkursie głównym 34. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Berlinie^[63]. W 1990 wyreżyserował ostatni film, telewizyjny Tinikling ou ‘la madonne et le dragon’^[64]. Ostatni scenariusz napisał wraz z żoną, Christą Lang, do produkcji telewizyjnej, Dziewczyny w więzieniu (1994)^[65][66].

W 2002 roku wydana została autobiografia Fullera, A Third Face: My Tale of Writing, Fighting, and Filmmaking^[68], którą napisał wraz z żoną, Christą Lang, i Jerome’em Henrym Rudesem^[69]. Do książek jego autorstwa należą powieści na tematy aktualne: Burn, Baby, Burn (1935), Test Tube Baby (o sztucznym zapładnianiu, 1936), Make Up and Kiss (1938) i The Dark Page (1944)^[70]. Napisał też nowelizacje^[c] jego filmów, The Naked Kiss (1964) i Wielka czerwona jedynka (1980), a także 144 Piccadilly (1971) i Quint’s World (1988)^[72]. W 1986 roku opublikowany został obszerny wywiad z Fullerem, przyprowadzony przez Jeana Narboniego i Noëla Simsolo dla „Cahiers du cinéma”, Il etait une fois: Samuel Fuller (z przedmową Martina Scorsesego^[73])^[74].

Fuller wystąpił w roli cameo w filmie Szalony Piotruś (1965) Jeana-Luca Godarda, w którym wypowiada kwestię: „Film jest jak pole bitwy. Miłość… nienawiść… akcja… przemoc… śmierć. Jednym słowem – emocje”^[75]. Pojawił się również, grając samego siebie, w obrazie francuskiego krytyka Luca Moulleta, Brigitte et Brigitte (1966)^[76][77], gdzie wystąpił obok reżyserów francuskiej Nowej Fali: Claude’a Chabrola, Érica Rohmera i Andrégo Téchinégo^[78]. W filmie Dennisa Hoppera, The Last Movie (1971), wcielił się w postać reżysera wymachującego pistoletem^[79]. Z kolei u Stevena Spielberga w produkcji 1941 (1979) sportretował pułkownika armii^[80]. Pojawił się też w czterech filmach niemieckiego twórcy, Wima Wendersa: Amerykański przyjaciel (1977), Opowieści Hammetta (1982), Stan rzeczy (1982) i, w jego ostatniej roli, w Końcu przemocy (1997)^[81][79]. Wystąpił też w filmie Życie cyganerii (1992) fińskiego reżysera Akiego Kaurismäkiego^[82].

• Samuel Fuller, Gerald Peary: Samuel Fuller: Interviews. Jackson: University Press of Mississippi, 2012, seria: Conversations with Filmmakers Series. ISBN 978-1-61703-306-3.

• Samuel Fuller w bazie Filmweb
• Samuel Fuller bohaterem retrospektywy 8. edycji American Film Festival – artykuł w „Polityce” (aut. Rafał Glapiak, 2017)