Napoleyon Bonapåre^[1] u Napoleyon prumî^[2]; ucobén, e l' fén do 19inme sieke, li vî Napoleyon^[3], ci fourit li prumî impreur di France.

Il a skepyî li 15 d' awousse 1769 a Ajaccio, el Côsse, ey a morou li 5 di may 1821 a l' Iye Sinte-Elinne.

El Walonreye, i continouwrè li redjime francès.

E 1802, i s' racmoidrè avou l' Påpe, et siner l' Concordat. Et shuvanmint, mete ene ahote al margaye inte les curés djureus eyet ls ôtes.

E 1803, do 9 di djulete å 5 d' awousse, i vént e voyaedje oficir e l' Beldjike, divnowe francesse. I passe pa Nameur (on li rçût pa ene lûte di schaesseus)^[4] et finixh a Lidje.

Li 18 di may 1804, i s' fwait lomer «impreur des Francès».

I va amonter l' Grande Årmêye, et s' aler bate dins tote l' Urope, disconte des Holandès, des Inglès, des Otrichyins, des Rûsses, des Prûsyins, des Espagnols. Il aveut dins l' epinse d' elzî apoirter l' liberté siconte des rwès l' elzès spotchént. Mins gn aveut k' lu ki tuzéve insi. C' est çk' on veya bén al guere d' Espagne, la k' c' est l' peupe ki lûta conte les Francès, e-n ene sôre di gueriya.

Dins bråmint des batreyes, gn aveut des Walons des deus costés : des cis avou ls Otrichyins, come li conte di Latour, et des ôtes, egadjîs volontaires, avou Napoleyon. Inte di zels, Tchårlî Djambe-di-bwès.

Po-z ecwårler ses tropes, i va vinde li Louwiziane ås Amerikins. Ci fourit l' pus grand martchî d' atchtaedje di teres di tos les tins.

Å cmince, i wangna mwintès batreyes. Mins li djoû k' i vla ataker les Rûsses dins leu payis, e plin ivier, tot lyi tourna l' cou. Et ci fourity l' Berezina (1812). I fourit plouzé, ey evoyî a l' Iye d' Ele (1814). Adon, li Walonreye va esse metowe avou l' Rweyåme Uni des Bas Payis.

Mins Napoleyon parvénrè a steper evoye, ey a ratropler ene novele årmêye e 1815. Les Aloyîs (Otrichyins, Prûsyins, Inglès) si rapoûlnut co on côp. Gn a ene prumî dispoûslêye Li mwaisse batreye si fjha a Waterlô. Et Napoleyon ramassa ene dôpinne.

I fourit evoyî ås ziverkôfs (Iye Sinte-Elinne), la k' i dihota.

• Tchårlî Djambe-di-bwès
• Li redjimint des tchesseus d' Aremberg.

I meta e-n alaedje ene politike linwistike la k' tertos diveut djåzer l' francès.

E l' Walonreye, il askepia les "coledje napoleyonyins", la k' tos les efants des bordjoes alént studyî. C' est don zels ki, e 1830, vont mete li francès naturelmint come lingaedje oficir del Beldjike, poy ki c' esteut e francès k' il avént studyî totes les novelès lwès.

Sifwaitmint, ezès Bas Payis, i vola k' les Holandès djåzénxhe francès. C' est kécfeye po s' rivindjî d' çoula ki Wiyåme d' Orandje vola k' les Bedjes cåzénxhe holandès, tins k' i fourit mwaisse el Beldjike.

Napoleyon a leyî bråmint des sovnances el Walonreye:

• les pîces di manoye : des napoleyon.
• tote li tcherpinte des lwès modienes : li côde Napoleyon.
• les costumes des måtches di l' Eter-Sambe-et-Mouze.
• des nos d' plaece, et d' cåbarets.
• on no d' famile : Limpreur.
• des assaetchances touristikes el Walonreye, come li hourêye di Waterlô, des muzêyes come a Lignè, des ptits canons e sacwantès plaeces.
• l' uzaedje corant do laid mot : "miere", al manire di Cambrone.

• Dins Li pantalon trawé, li raconteu s' aveut-st egadjî dins l' årmêye di Napoleyon, et pårticipé al campagne di Rûsseye.

Vos sovnoz vs bén, Linåd, m’ tcher camaeråde

Do fameus tins do grand Napoleyon,

Ki nos rivnéns tot stourdis del salåde

Ki les Cozakes nos dnît a côps d’ canon ?

• Nicolas Defrecheux fwait cåzer Napoleyon dins ene di ses paskeyes, loumeye «Ine istwére di l'ampîre».^[5]
• Dins «Åtoû d' l' aistrêye do tins di m' grand-mere», L. Lambillon raconte li spoûle d' on mononke-tåye k' a stî fwait prijhnî des Rûsses al minme guere, et k' a rivnou d' låvå a pî.
• dins l' novele «Les schaesseus» (Les Chacheûs) da Edouard Thirionet, on raconte li lûte adjinçnêye a Nameur pol vizite da Napoleyon, come prumî consul (1803).

Et a l’ mwairreye, li Prumî Consul, avou ses mwaisses sôdårds, deus d’ ses doets so s’ vinte etur deus botnires di s’ djilet, rît dins… s’ båbe e veyant nos tayons spotchîs come des sorets.^[6]

• dins onk des romans Joseph Calozet, onk des persounaedjes a stî a Madrid avou Napoleyon.
• Dins Li houlot, on dene bråmint des esplikêyes sol minme campagne d' Espagne, et l' gueriya k' a shuvou.

• D. Salme; "Li houlot"; Les tchesseus d' Aremberg (et) les zafes do vî Napoleyon (p. 147-161).

• Li pantalon trawé (tchanson)
• Te souviens-tu (tchanson e francès)

• Racontaedje del campagne di Rûsseye d' on sôdård walon (sicrît pa L. Lambillion).
• On boket sol guere d' Espagne da Napoleyon (sicrît pa D. Salme)

I gn a so les cmons Wikipedia des imådjes ou fitchîs son a vey avou Napoleyon Bonapåre .

1. ↑ come prononcî e walon, di s' vraiy no "Napoleone Buonaparte", rifrancijhî "Napoléon Bonaparte"
2. ↑ E203 a «aik»
3. ↑ po fé l' diferince avou Napoleyon III.
4. ↑ Edouard Thirionet, Les schaesseus.
5. ↑ Pådjes 204-208 del «Edicion do cintinnî» fwaite pa Jean Haust et Charles Defrecheux.
6. ↑ Li Ban-cloke, l° 1, 1910.