Basa Jawa kagolong kana basa Austronesia, nyaéta basa-basa nu dipaké ku bangsa pribumi di kapuloan di beulah kidul-wétaneun buana Asia. Basa Jawa sumebar ti mulai pucuk kulon pulo Jawa, Banten nepi ka pucuk wétan Banyuwangi. Lian ti éta, basa ieu sumebar ogé di Walanda, Suriname, Curacao jeung Kalédonia Anyar. Sajaba ti éta Basa Jawa ogé dikedalkeun di Malaysia, Sumatra nepi ka Irian Jaya.

Basa Jawa mangrupa kontributor panggedéna keur tuwuhna basa Indonésia. Sanajan lain basa resmi pamaréntahan, kadang-kadang istilah-istilah jeung kosakecapna dicokot tina basa Jawa.

Padumuk Jawa nu pindah ka Malaysia mawa basa tur kabudayaan Jawa ka Malaysia, antukna aya wewengkon padumukan keur maranéhannana nu katelah kampung Jawa, padang Jawa. Lian ti eta, masarakat pamake Basa Jawa ogé sumebar di sababaraha wewengkon Nagara Kahijian Républik Indonésia. Wewengkon-wewengkon luar Jawa anu didominasi etnis Jawa atawa dina persentase anu cukup signifikan nyaéta: Lampung (61%), Bengkulu (25%), Sumatra Kalér (antara 15%-25%). Husus balaréa Jawa di Sumatra Kalér ieu, maranéhanana mangrupa turunan para kuli kontrak anu dipekerjakeun di sagala rupa wewengkon pakebonan bako, hususna di wewengkon Deli ku kituna mindeng disebut minangka Jawa Deli atawa Pujakesuma (Putra Jawa Kalahiran Sumatera). Sedengkeun balaréa Jawa di wewengkon séjén disebarkeun ngaliwatan program transmigrasi anu diayakeun saprak jaman pangjajahan Walanda.

Sajaba di wewengkon Nusantara atawa Malaysia. Balaréa Jawa ogé kapanggih dina jumlah badag di Suriname, anu ngahontal 15% ti nu nyicingan sakabéhna, saterusna di Kaledonia Anyar komo nepi ka wewengkon Aruba sarta Curacao sarta Walanda. Sabagéan leutik sumebar ka wewengkon Guyana Perancis sarta Venezuela.

Dialek baku basa Jawa, nyaéta anu didasarkan dina dialek Jawa Tengah, utamana ti kira-kira dayeuh Surakarta sarta Yogyakarta mibanda fonem-fonem:

Perhatian: Fonem-fonem antara tanda kurung mangrupa alofon.

Tekanan kecap (stress) diréalisasikeun dina suku kecap kadua ti tukang, kajaba lamun suku kecap mibanda hiji pepet minangka vokal. Dina kasus kawas ieu, tekanan kecap tumiba dina suku kecap pamungkas, sanajan suku kecap pamungkas ogé ngamuat pepet. Lamun hiji kecap geus diimbuhan ku afiks, tekanan kecap tetep miluan tekanan kecap kecap dasar. Conto: /jaran/ (kuda) dilapadkuen minangka [j'aran] sarta /pajaranan/ (tempat kuda) dilapadkeun minangka [paj'aranan].

Kabéh vokal kajaba /ə/, mibanda alofon. Fonem /a/ dina posisi katutup dilapadkeun minangka [a], tapi dina posisi kabuka minangka [ɔ]. Conto: /lara/ (gering) dilapadkeun minangka [l'ɔrɔ], tapi /larane/ (geringna) dilapadkeun minangka [l'arane]

Fonem /i/ dina posisi kabuka dilapadkeun minangka [i] tapi dina posisi katutup lapadna kurang leuwih jiga [e]. Conto: /panci/ dilafazkan minangka [p'aɲci], tapi /kancil/ kurang leuwih dilafazkan minangka [k'aɲcel].

Fonem /u/ dina posisi kabuka dilapadkeun minangka [u] tapi dina posisi katutup lapadna kurang leuwih jiga [o]. Conto: /wulu/ (bulu) dilapadkeun minangka [w'ulu], tapi /ʈuyul/ (tuyul) kurang leuwih dilafazkan minangka [ʈ'uyol].

Fonem /e/ dina posisi kabuka dilapadkeun minangka [e] tapi dina posisi katutup minangka [ɛ]. Conto: /lele/ dilafazkan minangka [l'ele], tapi /bebek/ dilafazkan minangka [b'ɛbɛʔ].

Fonem /o/ dina posisi kabuka dilapadkeun minangka [o] tapi dina posisi katutup minangka [ɔ]. Conto: /loro/ dilafazkan minangka [l'oro], tapi /boloŋ/ dilafazkan minangka [b'ɔlɔŋ].

Fonem /k/ mibanda hiji alofon. Dina posisi pamungkas, dilafazkan minangka [ʔ]. Sedengkeun dina posisi tengah sarta mimiti tetep minangka [k].

Fonem /n/ mibanda dua alofon. Dina posisi mimiti atawa tengah lamun aya di hareup fonem eksplosiva palatal atawa retrofleks, mangka fonem sengau ieu baris robah luyu jadi fonem homorgan. Saterusna lamun fonem /n/ miluan hiji /r/, mangka baris jadi [ɳ] (fonem sengau retrofleks). Conto: /panjaŋ/ dilafazkan minangka [p'aɲjaŋ], tuluy /anɖap/ dilafazkan minangka [ʔ'aɳɖap]. Kecap /warna/ dilapadkeun minangka [w'arɳɔ].

Fonem /s/ mibanda hiji alofon. Lamun /s/ miluan fonem /r/ atawa aya di hareup fonem eksplosiva retrofleks, mangka baris diréalisasikeun minangka [ʂ]. Conto: /warsa/ dilapadkeun minangka [w'arʂɔ], tuluy /esʈi/ dilafazkan minangka [ʔ'eʂʈi].

Dina basa Jawa baku, hiji suku kecap bisa mibanda wangun kawas kieu: (n)-K1-(l)-V-K2.

Hartina nyaéta kawas kieu:

• (n) nyaéta fonem sengau homorgan.
• K1 nyaéta konsonan eksplosiva ata likuida.
• (l) nyaéta likuida nyaéta /r/ atawa /l/, tapi ngan bisa mecenghul lamun K1 ngawangun eksplosiva.
• V nyaéta kabéh vokal. Tapi lamun K2 euweuh mangka fonem /ə/ henteu bisa aya dina posisi ieu.
• K2 nyaéta kabéh konsonan kajaba eksplosiva palatal sarta retrofleks; /c/, /j/, /ʈ/, sarta /ɖ/.

Conto:

• a
• an
• pan
• prang
• njlen

Basa Jawa kabagi jadi dua klasifikasi dialek, nyaéta:

• Dialek wewengkon
• Dialek sosial

Dialek wewengkon ieu didasarkeun kana wewengkon, sipat sarta budaya satempat. Béda antara dialek hiji jeung dialek séjénna bisa antara 0-70%. Pikeun klasifikasi dumasar dialek wewengkon, pengelompokanana ngarujuk ka pamadegan E.M. Uhlenbeck, 1964, di jero bukuna: "A Critical Survey of Studies on the Languages of Java and Madura", The Hague: Martinus Nijhoff.

Jumplukan Basa Jawa Bagian Kulon:

1. Dialek Banten
2. Dialek Indramayu-cirebon
3. Dialek Tegal
4. Dialek Banyumasan
5. Dialek Bumiayu (peralihan Tegal jeung Banyumas)

Jumplukan kahiji di luhur mindeng disebut basa Jawa ngapak-ngapak.

Jumplukan Basa Jawa Bagian Tengah:

1. Dialek Pekalongan
2. Dialek Kedu
3. Dialek Bagelén
4. Dialek Semarang
5. Dialek Basisir Kalér Wétan (Jepara, Rembang, Demak, Kudus, Pati)
6. Dialek Blora
7. Dialek Surakarta
8. Dialek Yogyakarta

Jumplukan kadua di luhur mindeng disebut Basa Jawa Standar, hususna dialek Surakarta sarta Yogyakarta.

Jumplukan Basa Jawa Bagian Wétan:

1. Dialek Madiun
2. Dialek Pantura Jawa Wétan (Tuban, Bojonegoro)
3. Dialek Surabaya
4. Dialek Malang
5. Dialek Tengger
6. Dialek Banyuwangi (atawa disebut Basa Osing)

Jumplukan katilu di luhur mindeng disebut Basa Jawa Timuran.

Klasifikasi ieu aya ku sabab basa ieu kawangun tina gradasi-gradasi nu kacida bédana jeung Basa Indonésia atawa Malayu, sok sanajan sarua kagolongkeun kana rungkun Austronesia oge.

Dialek sosial dina Basa Jawa ngawangun minangka katut:

1. Ngoko
2. Ngoko andhap
3. Madhya
4. Madhyantara
5. Kromo
6. Kromo Inggil
7. Bagongan
8. Kedhaton

Basa walikan (basa babalikan) nyaéta basa nu digantian aksara konsonanna dumasar kana runtuyan HANACARAKA. Contona: DAGADU (hartina panon anjeun), JAPE METHE (hartina cahe dewe (barudak urang, barudak sorangan)), jsb.

Lamun dibandingkeun jeung basa Malayu atawa Indonésia, basa Jawa mibanda sistim bilangan anu rada rumit.

• 1/2 setengah, separo, sepalih (Krama)
• 1/4 seprapat, seprasekawan (Krama)
• 3/4 telung prapat, tigang prasekawan (Krama)
• 1,5 karo tengah, kalih tengah (Krama)

Basa Jawa nyaéta basa anu ngabédakeun gaya basa sacara sosial jadi tilu tingkatan, nyaéta: ngoko, madya sarta krama. Sajaba ti éta dipikawanoh ogé naon anu disebut kecap-kecap honorifik pikeun ngahandapkeun manéh sarta ngaluhurkeun lawan ngomong. Kecap-kecap ieu disebut kecap-kecap krama andhap sarta krama inggil. Basa-basa séjén anu ogé ngabédakeun gaya-gaya basa nyaéta basa Sunda, basa Madura sarta basa Bali. Di handapeun ieu dippidangkeun conto hiji kalimah dina sawatara gaya basa anu béda-béda ieu.

• Basa Sunda: “Hampura, kuring rék nanya imah kang Budi éta, di mana?”

1. Ngoko dugal: “Éh, kuring arep takon, omahé Budi kuwi, néng*ndi?’
2. Ngoko alus: “Aku nyuwun pirsa, dalemé mas Budi kuwi, néng endi?”
3. Ngoko ngaluhurkeun diri sorangan: “Aku kersa ndangu, omahé mas Budi kuwi, néng ndi?”
4. Madya: “Nuwun séwu, kula ajeng tanglet, griyané mas Budi niku, teng pundi?”
5. Madya alus: “Nuwun séwu, kula ajeng tanglet, dalemé mas Budi niku, teng pundi?”
6. Krama andhap: “Nuwun séwu, dalem badhé nyuwun pirsa, dalemipun mas Budi punika, wonten pundi?”
7. Krama: “Nuwun sewu, kula badhé takén, griyanipun mas Budi punika, wonten pundi?”
8. Krama inggil: “Nuwun sewu, kula badhe nyuwun pirsa, dalemipun mas Budi punika, wonten pundi?”

• néng nyaéta wangun percakapan sapopoé sarta mangrupa pondokna tina wangun baku ana ing anu disingkat jadi (a)nêng.

Kalawan maké kecap-kecap anu béda, dina hiji kalimah anu sacara tatabasa hartina sarua, hiji jalma bisa ngungkabkeun status sosialna ka lawan ngomongna sarta ogé ka anu diomongkeun.

Tapi kudu diaku yén henteu kabéh panyatur basa Jawa mikawanoh kabéhanana. Biasana maranéhanana ngan mikawanoh ngoko sarta sajenis madya.

• Sastra Jawa
• Aksara Jawa
• Paribasa jeung siloka Jawa

Wikipédia ogé ngabogaan édisi Basa Jawa

• Jawanisme
• Sastra Jawa
• Basa Jawa Papak

Artikel ngeunaan basa ieu mangrupa taratas, perlu disampurnakeun. Upami sadérék uninga langkung paos perkawis ieu, dihaturan kanggo ngalengkepan.