Zakat (arab. زكاة, zakāt — oczyszczenie, wzrost, czystość^[1]) – obowiązkowa forma jałmużny w islamie, naliczana od określonych kategorii majątku zgodnie z zasadami prawa islamskiego (szariatu). Stanowi jeden z pięciu filarów islamu, będąc fundamentalnym obowiązkiem religijnym każdego muzułmanina posiadającego majątek przekraczający próg zwany nisab^[2]. Zakat przeznaczany jest na wsparcie ubogich oraz ośmiu grup społecznych wskazanych w Koranie, odgrywając istotną rolę w systemie pomocy społecznej i ekonomicznej w ummie muzułmańskiej. Zakat jest wymieniany jako drugi obowiązek muzułmanina, zaraz po modlitwie (salat)^[3]. Innymi formami dobroczynności w Islamie jest ṣadaqa i waqf.

Zakat oblicza się jako 2,5% wartości majątku, który przekracza minimalny próg zwany nisab^[4]. Wartość nisabu jest wykorzystywana do ustalenia, kiedy osoba jest zobowiązana do zapłaty jałmużny, a jego wartość współcześnie mierzy się głównie w złocie. Przykładowo w Egipcie wynosi 85 gramów 21-karatowego złota^[5]. Istotnym warunkiem uiszczania zakatu jest również hawl, czyli roczny okres posiadania majątku. Zakat staje się obowiązkowy dopiero po upływie tego okresu w przypadku większości kategorii majątku, co pozwala na ocenę jego wzrostu i zapobiega uszczupleniu zasobów podstawowych właściciela.

Koncepcja nama’ (wzrostu) odgrywa kluczową rolę w zrozumieniu podstaw zakatu. Dotyczy ona majątku, który rzeczywiście lub wirtualnie generuje wzrost. Przykładowo, złoto i srebro, jako środki wymiany, są uznawane za wirtualnie związane z wzrostem, podczas gdy plony rolne i minerały wydobyte z ziemi reprezentują wzrost bezpośredni. Te zasady podkreślają, że zakat jest nakładany na nadwyżkę majątku, co pozwala na wspieranie potrzebujących bez naruszania kapitału właściciela^[6].

Niepłacenie zakatu, według klasycznych uczonych, było dopuszczalne w obawie przed niesprawiedliwym poborem przez urzędnika oraz w sytuacji ukrywania majątku przed sprawiedliwym poborcą, gdy muzułmanin chciał samodzielnie przekazać zakat osobom potrzebującym^[7]. Niektórzy uczeni uważali jednak, że muzułmanin, który świadomie odmawia płacenia zakatu, staje się apostatą, ponieważ jałmużna stanowi obowiązek religijny w islamie.^[8][9][10]

• złoto,
• oszczędności,
• towary handlowe,
• konie i inne zwierzęta hodowlane,
• produkty rolne,
• minerały pochodzące z górnictwa,
• produkty z morza/oceanu (np. ryby),
• dochody z wynajmu nieruchomości, fabryk, taksówek, autobusów i statków,
• wynagrodzenia z działalności gospodarczej i profesji przekraczające nisab^[11].

• 5 wielbłądów (Sunan Abī Dāwud 1558),
• 30 krów (Sunan Ibn Mājah 1803),
• 40 owiec lub kóz (Ṣaḥīḥ al-Buẖarī 1454),
• 5 wasq (ładunków) zboża lub daktyli (Ṣaḥīḥ al-Buẖarī 1459),
• 20 dinarów w złocie (Sunan Ibn Mājah 1791),
• 200 dirhamów w srebrze (Jāmi` at-Tirmidhī 620).

1. Ubodzy (fuqarā’) – osoby w skrajnej biedzie,
2. Nędzni (masākīn) – osoby potrzebujące wsparcia finansowego, często traktowane razem z ubogimi,
3. Urzędnicy zbierający zakat (‘āmilūn alayhā) – osoby odpowiedzialne za zbieranie zakatu, w tym urzędnicy państwowi,
4. „Ci, których serca należy przekonać” (al-mu’allafa qulūbuhum) – np. konwertyci na Islam, którzy wymagają wsparcia finansowego w celu umocnienia swojej wiary,
5. Niewolnicy (riqāb) – osoby, które wykupują swoją wolność, ale nie są w stanie uregulować należnych opłat,
6. Dłużnicy (ḡārimūn) – osoby zadłużone, które nie mają środków na spłatę swoich zobowiązań,
7. „Ci, którzy walczą w imię Boga” (fī sabīl Allāh) – najczęściej osoby biorące dobrowolny udział w dżihadzie,
8. Podróżni (ibn al-sabīl) – osoby w drodze, które np. nie mają środków na kontynuowanie podróży^[12].

Współczesne interpretacje Zakatu uwzględniają zmieniające się realia gospodarcze i społeczne, sugerują, by środki z zakatu mogły być wykorzystywane także na szeroko rozumiane cele społeczne, np. edukację, walkę z ubóstwem czy odbudowę społeczeństw dotkniętych skutkami kolonializmu.

Tradycyjny podział na zahir (majątek jawny) a batin (majątek ukryty), staje się coraz mniej istotny w dobie zaawansowanych systemów bankowych i inwestycyjnych. Współczesne podejście sugeruje, że zakat powinien obejmować wszystkie formy majątku, zarówno jawne, jak i ukryte, takich jak nieruchomości, oszczędności czy inwestycje, dzięki rozwojowi technologii umożliwiającej ich śledzenie^[13].

Zasady zakatu, mimo wspólnej podstawy w sunnizmie i szyizmie, różnią się w szczegółowych przepisach interpretacyjnych między tymi dwoma głównymi nurtami islamskimi. Sunnici uważają zakat za obowiązkowy dla osób spełniających warunki nisabu i hawlu, natomiast w szyizmie dwunastoimamowym zakat może być traktowany bardziej jako zalecany w pewnych przypadkach. Różnice dotyczą także obliczeń zakatu na zwierzęta hodowlane, takie jak owce, kozy i wielbłądy, a także specyficznych zasad dotyczących koni, produktów rolnych i minerałów. Dodatkowo, szyici stosują odmienną koncepcję nisabu w odniesieniu do różnych gatunków zwierząt oraz mają inne podejście do okresu posiadania (hawl), który może być dostosowany do lokalnych uwarunkowań. Istnieje również odmienność w zakresie akceptacji odbiorców zakatu, gdzie szyici mogą kierować środki do określonych grup społecznych, jak konwertyci, którzy potrzebują wsparcia finansowego dla umocnienia swojej wiary. Współczesne interpretacje uwzględniają zmiany społeczno-gospodarcze, rozszerzając zastosowanie zakatu na szersze cele społeczne^[14].

Wersy koraniczne, mówiące o zakacie:

• „Weź z ich majątku jałmużnę, abyś przez nią mógł ich oczyścić i usprawiedliwić, i módl się za nimi! Zaprawdę, twoja modlitwa to uspokojenie dla nich! A Bóg jest słyszący, wszechwiedzący!” (9:103)
• „Jałmużny są tylko dla ubogich i biedaków, i tych którzy przy nich pracują, i dla tych, których serca zostały pozyskane, i na wykup niewolników, i dla dłużników, i dla drogi Boga, i dla podróżnego. To jest obowiązek nałożony przez Boga! Bóg jest wszechwiedzący, mądry!” (9:60)
• „W ich majątku mieli odpowiedni udział żebrak i nędzarz.” (51:19)
• „I wiedzcie, iż cokolwiek weźmiecie w postaci łupów, to piąta część należy do Boga i Jego Posłańca, do jego krewnych i sierót, do ubogich i do podróżnego — jeśli wierzycie w Boga i w to, co zesłaliśmy Naszemu słudze w dniu rozdzielenia, w dniu spotkania dwóch zastępców. A Bóg jest nad każdą rzeczą wszechwiedzący!” (8:41)^[15]

Hadisy, mówiące o Koranie:

• “Przekazał Ibn Abbas: Prorok wysłał Mu`ada do Jemenu i powiedział: „Zaproś ludzi, aby złożyli świadectwo, że nikt nie ma prawa być czczonym poza Allahem, a Ja jestem Wysłannikiem Allaha i jeśli będą wam posłuszni, to nauczajcie im, że Allah nakazał im pięć modlitw każdego dnia i nocy (w ciągu dwudziestu czterech godzin), a jeśli będą ci posłuszni, to naucz ich, że Allah nałożył na nich obowiązek płacenia zakatu z ich własność i należy ją odebrać bogatym i rozdać biednym”. (Sunan Abī Dāwud 1558)
• „Opowiadano, że: „Suwa Mu'adh bin Jabal powiedział: „Wysłannik Allaha wysłał mnie do Jemenu i rozkazał mi; na każde czterdzieści krów wziąć Musinnah, a na każde trzydzieści Tabi lub Tabi'ah”.” (Sunan Ibn Mājah1803),
• „Wysłannik Allaha powiedział: „Żadnego zakatu nie nakłada się na mniej niż pięć awsuq daktyli, żadnego zakatu nie nakłada się na mniej niż pięć awaq srebrnych i żadnego zakatu nie nakłada się na mniej niż pięć wielbłądów”.” (Ṣaḥīḥ al-Buẖarī 1459).

Zakāt al-Fiṭr (znany również jako ṣadaqa) jest szczególnym rodzajem dobrowolnej jałmużny, która zwykle płacona jest rano w dzień święta, związanego z zakończeniem postu w miesiącu ramadan. Głównym celem zakatu al-Fitr jest oczyszczenie osoby płacącej z potencjalnych niedoskonałości i uchybień, które mogły wystąpić podczas postu, a także wyrażenie solidarności z ubogimi. Większość szkół prawnych uznaje zakat al-Fiṭr za obowiązkowy, odnoszący się do wszystkich muzułmanów, niezależnie od wieku, statusu majątkowego czy stanu cywilnego. Odpowiedzialność za zapłatę tej jałmużny w imieniu dzieci spoczywa na ojcu^[16].

Wysokość zakatu al-Fiṭr ustalana jest na podstawie minimalnych kosztów utrzymania osoby przez jeden dzień. Zwyczajowo jałmużna ta przekazywana jest w formie podstawowych produktów spożywczych, takich jak pszenica, jęczmień, daktyle, rodzynki czy inne podobne artykuły żywnościowe. W niektórych szkołach prawnych, jak u szafitów, dopuszcza się dodanie produktów mlecznych do listy akceptowanych dóbr^[17]. Współczesne podejście, szczególnie w krajach zachodnich, pozwala na zapłatę zakatu al-Fitr w formie gotówki, co ułatwia przekazanie pomocy potrzebującym i dostosowuje tę praktykę do współczesnych realiów gospodarczych.

W niektórych szkołach prawnych, takich jak hanaficka oraz szyizm dwunastoimamowy, zakat al-Fitr może być wymagany również od osób odpowiedzialnych za nie-muzułmańskich członków swojej rodziny, w tym dzieci lub służby domowej, którzy pozostają pod ich opieką. Obowiązek zapłaty tej jałmużny ma na celu zapewnienie wsparcia najuboższym i wypełnienie społecznej roli islamu, jaką jest pomoc osobom znajdującym się w trudnej sytuacji materialnej^[18].

Zakat rozwijał się równolegle z rozwojem islamu i administracji państwowej, począwszy od czasów proroka Muhammada aż do współczesnych form zbierania i dystrybucji tej formy wsparcia. Zakat nie tylko pełnił funkcję religijną, ale również społeczną i ekonomiczną, przyczyniając się do rozwoju systemów zarządzania majątkiem w świecie islamskim.

W czasach proroka Muhammada, zakat był już powszechnie przyjętą praktyką, a poborcy, tacy jak Umar i Ali, zbierali podatek od muzułmanów oraz niektórych grup nie-muzułmańskich, takich jak ḏimmī i ḥarbī (zagranicznych niemuzułmańskich kupców). Muhammad nakazał jego zbieranie, aby ustanowić wspólny skarbiec wszystkich muzułmanów^[19],ale nie ustalił jeszcze szczegółowych zasad dotyczących poboru podatku od zwierząt gospodarskich. W hadisach prorok Muhammad jest przedstawiany jako ten, który wysyłał swoich przedstawicieli, aby zbierali zakat, ale dokładne regulacje dotyczące stawek nie zostały ustalone za jego życia^[20].

Po śmierci Muhammada, w czasach kalifatu Abu Bakra, system zakatu stał się przedmiotem kontrowersji, zwłaszcza podczas wojen apostazji (Ridda), kiedy część plemion odmówiła płacenia zakatu^[21]. Uważały one, że nie mają obowiązku uiszczania tego podatku religijnego, ponieważ nie uznawały już władzy kalifa, który zastępował Proroka^[22]. Niemniej jednak system ten utrzymał się, choć jego zasady były wciąż niejednoznaczne. Podczas kalifatu Umara zakat nabrał bardziej sformalizowanego charakteru. Zostały ustalone konkretne stawki na poziomie 2,5% majątku, a poborców wyznaczono do zbierania podatku od bydła i plonów. Umar wprowadził również system edukacyjny dla muzułmanów, ucząc ich o zasadach zakatu^[23].

W kalifacie Usmana system zbierania zakatu przeszedł istotną transformację, z naciskiem na zbieranie podatku od majątku „widocznego” — zahir, tj. bydła i plonów, pozostawiając wolność od płacenia zakatu od towarów „niewidocznych” — batin (np. złoto i srebro). Istniały obawy, że poborcy mogli nadużywać swoich uprawnień w celu wzbogacenia się.

Mimo tych trudności, w okresie Umajjadów system zakatu nadal się rozwijał. Mu'awija jako pierwszy rozpoczął odciąganie zakatu od pensji państwowych^[24], co przyczyniło się do bardziej zorganizowanego poboru tego podatku. Z biegiem lat pojawiły się problemy związane z korupcją i nieefektywnością administracji. W czasach Abd Al-Malika i Al-Walida I, niemuzułmanie byli zobowiązani do płacenia podatków od posiadanych ziem, a masowe konwersje właścicieli ziemskich wprowadziły zamieszanie w systemie podatkowym. W odpowiedzi na wyczerpanie dochodów państwa, które w dużej mierze bazowały na podatkach oraz nieregularnych zyskach z łupów wojennych, kalifat zakazał zwalniania konwertytów z obowiązku płacenia dawnych podatków i wprowadził nakaz płacenia zakatu konwertytom^[25]. Dalsze reformy w zakresie poboru zakatu przeprowadził kalif ‘Umar ibn ‘Abd al-‘Azīz, mające na celu usprawnienie systemu zbierania zakatu^[26].

Za czasów Abbasydów, system poboru zakatu stał się bardziej skorumpowany i nieefektywny. Pobór zakatu był w rękach urzędników, którzy nie oddzielali dochodów z zakatu od innych wpływów. Zakat na towary był administrowany osobno, co prowadziło do dalszych problemów. W X-XVI wieku (IV-X wieku hidżry) wprowadzono wspólną administrację zakatu, co sugeruje spadek wpływów z jałmużny^[27].

Po okresie Abbasydów zbieranie zakatu przez rządy stało się coraz rzadsze, a w XIX i XX wieku w wielu krajach zakat był przekazywany bezpośrednio ubogim przez osoby prywatne, co zmniejszyło rolę państw w tym procesie. W niektórych krajach, takich jak Kuwejt, zakat był zbierany do lat 20. XX wieku, kiedy to bogactwa związane z ropą naftową zmieniły sytuację ekonomiczną regionu^[28].

Zakat, mimo przemian i wyzwań, nadal odgrywa fundamentalną rolę w społecznościach muzułmańskich. Współczesny okres, szczególnie po II wojnie światowej, przyniósł ponowne zainteresowanie wdrażaniem prawa zakatu zarówno w postaci indywidualnych praktyk, jak i działań podejmowanych przez państwa. Pojawiły się nowe interpretacje tego obowiązku, dostosowujące jego zasady do nowoczesnych warunków ekonomicznych i społecznych. Ruchy reformistyczne oraz uczeni muzułmańscy zaczęli rozszerzać tradycyjne cele zakatu, proponując, by fundusze mogły być przeznaczane na wsparcie społeczności dotkniętych kolonializmem czy na rozwój edukacji oraz działań społecznych zgodnych z interesami islamu.

Znaczenie zakatu jako narzędzia wspierania sprawiedliwości społecznej znalazło również odbicie w działaniach rządowych w niektórych państwach muzułmańskich. W takich krajach jak Arabia Saudyjska, Pakistan, Malezja czy Sudan, państwa wprowadzono przepisy regulujące zbieranie i dystrybucję zakatu. W wielu innych przypadkach organizacje religijne oraz charytatywne przejęły odpowiedzialność za gromadzenie funduszy i ich dystrybucję, odzwierciedlając ewolucję tej instytucji w kierunku bardziej zdecentralizowanych form. Dodatkowo, współczesne interpretacje zakatu uwzględniają nowe formy własności, takie jak papierowe pieniądze, akcje czy dochody z wynajmu, rozszerzając tradycyjny zakres podatku na nowe obszary ekonomiczne. Dzięki temu zakat nie tylko wspiera ubogich, ale także przyczynia się do rozwoju systemu gospodarczego i umacnia zasady solidarności społecznej w świecie muzułmańskim^[29].

Tax and Customs Authority (ZATCA) w Arabii Saudyjskiej jest odpowiedzialna za pobór zakatu. ZATCA zajmuje się zbieraniem zakatu za pomocą platform online, umożliwiając obywatelom dokonywanie płatności bezpośrednio ze swoich kont bankowych. Instytucja została powołana w wyniku połączenia General Authority of Zakat and Tax oraz General Customs Authority. Oprócz zakatu, ZATCA odpowiada również za pobór podatków i ceł oraz zarządzanie operacjami celnymi w kraju^[30].

Badan Amil Zakat Nasional (BAZNAS) to rządowa instytucja w Indonezji, która została powołana w celu zbierania, zarządzania i dystrybucji zakatu. BAZNAS działa na poziomie krajowym i regionalnym, zapewniając, że środki z zakatu trafiają do osób potrzebujących, zgodnie z zasadami islamskimi. Organizacja ta jest odpowiedzialna za nadzorowanie działalności osób zbierających zakat (amil) oraz za zarządzanie funduszami przeznaczonymi na pomoc biednym, sierotom, chorym i innym potrzebującym^[31].

Zakat House to rządowa instytucja Kuwejtu powołana ustawą nr. 5 z 1982 roku, odpowiedzialna za zbieranie zakatu i jego dystrybucję. Działa pod nadzorem Ministra Awqaf i Spraw Islamskich. Instytucja posiada osobowość prawną i niezależny budżet. Zakat House wykorzystuje technologie do efektywnego zbierania i przekazywania zakatu zgodnie z zasadami prawa islamskiego. Instytucja zajmuje się również organizowaniem działań charytatywnych, a jej cele obejmują m.in. dywersyfikację źródeł dochodów oraz wspieranie sektora charytatywnego zarówno w kraju, jak i za granicą^[32].

Zakat Fund w Zjednoczonych Emiratach Arabskich pobiera zakat za pomocą różnych metod, w tym platform internetowych, które umożliwiają darczyńcom przekazywanie środków bezpośrednio z ich kont bankowych. Oprócz płatności online, fundusz współpracuje z bankami i instytucjami, oferując również możliwość dokonywania wpłat w punktach stacjonarnych. Zakat Fund akceptuje różne formy darowizn finansowych, które są następnie rozdzielane w zgodzie z zasadami prawa islamskiego, zapewniając wsparcie dla osób potrzebujących. Proces jest nadzorowany, aby zapewnić zgodność z regulacjami oraz przejrzystość dystrybucji zebranych środków^[33].

• Filary islamu
• Islam
• Szkoła hanbalicka
• Szkoła malikicka
• Islamski socjalizm
• charytatywność – odpowiednik chrześcijański
• cedaka – odpowiednik judaistyczny

• Zakat Foundation of America: https://www.zakat.org/
• UNRWA Zakat Programme: https://www.unrwa.org/unrwa-zakat
• Islamic Relief Worldwide: https://islamic-relief.org/zakat
• Refugee Zakat Fund - UNHCR: https://zakat.unhcr.org/en
• "Zakat: The Basic Rules for One of the Five Pillars of Islam": https://www.investopedia.com/terms/z/zakat.asp
• "Zakat: changing the framework of giving": https://www.emerald.com/insight/content/doi/10.1108/ies-08-2021-0026/full/html
• "The Impact of Zakat on Social life of Muslim Society": https://zakat.punjab.gov.pk/system/files/Reseach%20Paper%20on%20Zaakt%28II%29.pdf
• Muzułmański Związek Religijny w RP: https://mzr.pl/
• Kolekcja Sunny: https://sunnah.com/

1. Gaborieau, M., Geoffroy, E., i Rippin, A. „Zakat”, w Encyclopaedia of Islam, wyd. II, t. 11, Leiden 1998-2004
2. Najwyższe Kolegium Muzułmańskie MZR w RP, Religia Filary Islamu, https://mzr.pl/filary-islamu/ (dost. 28.12.2024)
3. J. Danecki, Podstawowe wiadomości o islamie, Wydawnictwo Akademickie Dialog, 2014
4. N. P. Aghnides, Mohammedan Theories of Finance, tom 70, Columbia university 1916
5. A. A. An-Na'im Na, Islam and the Secular State: Negotiating the Future of Shari'a, Harvard University Press, 2010
6. M. Koylu, Islam and its Quest for Peace: Jihad, Justice and Education, 2003
7. Koran, tłum. J. Bielawskiego, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1986
8. Sourdel, J. i D., Cywilizacja islamu, The Cambridge History of Islam, Warszawa 1980
9. ZATCA, About ZATCA, https://zatca.gov.sa/en/AboutUs/Pages/AboutZATCA.aspx (dost. 14.01.2025)
10. BAZNAS, Oficjalna strona Badan Amil Zakat Nasional, https://baznas.go.id/zakat (dost. 14.01.2025)
11. Kuwait Zakat House, Zakat Collection and Distribution, https://www.zakathouse.org.kw/zakateng_page.aspx?id=653 (dost. 14.01.2025)
12. Zakat Fund, Terms and Conditions, https://www.zakatfund.gov.ae/zfp/web/page_terms_and_conditions.aspx (dost. 14.01.2025)