M-1 Wołna

Informacje podstawowe
Inne nazwy	kod NATO: SA-N-1 Goa
Rodzaj systemu	przeciwlotniczy morski
Zwalczane cele	statki powietrzne, cele morskie
Platforma systemu	okręty projektów: 61, 56K/A/AE, 57A, 58, 1134
Państwo	ZSRR
Wejście do służby	1962
Pociski
Pociski	W-600 (4K90) W-601 (4K91)
Naprowadzanie	radiokomendowe
Rodzaje głowic	odłamkowa
Zasięg	4 – 15 km (W-600) 4 – 22 km (W-601)
Pułap plot.	0,1 – 10 km (W-600) 0,1 – 14 km (W-601)
System
Wyrzutnia	ZIF-101, ZIF-102
Liczba pocisków	2
Radary
Nazwa / model	4R90 Jatagan
Śledzone cele	1
Jednocześnie napr. pociski	2
Użytkownicy
ZSRR / Rosja, Polska, Indie
Multimedia w Wikimedia Commons

M-1 Wołna – radziecki morski kompleks kierowanych przeciwlotniczych pocisków rakietowych (klasy woda-powietrze), bliskiego i średniego zasięgu (oznaczenie w kodzie NATO: SA-N-1 Goa). Był to pierwszy seryjny radziecki morski rakietowy system przeciwlotniczy, używany na licznych okrętach marynarki ZSRR i niektórych innych flot od lat 60. aż do początku XXI wieku.

Prace nad kompleksem rakietowym M-1 rozpoczęły się w sierpniu 1956 w instytucie badawczym NII-10 (późniejszy Altair)^[1]. Podstawowym elementem był dwustopniowy pocisk rakietowy W-600 (4K90), naprowadzany komendami radiowymi. Próby pocisku rozpoczęto w 1957 i okazały się one na tyle udane, że następnie zdecydowano wykorzystać ten pocisk także w lądowym systemie S-125 Newa^[1]. Równolegle z pociskiem opracowano dwuprowadnicową stabilizowaną wyrzutnię ZIF-101 oraz radar śledzenia celów i naprowadzania pocisków 4R90 Jatagan^[1]. Spotyka się też oznaczenie pocisków RZ-61.

Doświadczalnie kompleks M-1 został zainstalowany na przebudowanym niszczycielu „Brawyj” projektu 56K, na którym przeszedł próby morskie na Morzu Czarnym od marca do kwietnia 1962 roku^[2]. W ich trakcie odpalono 59 pocisków^[2]. Próby powiodły się i system przyjęto na uzbrojenie 24 sierpnia 1962 pod nazwą Wołna (ros. Волна, pol. fala)^[2].

Następnie, system zainstalowano na 9 przebudowanych niszczycielach proj. 56A i 56AE (ozn. NATO Kotlin-Mod) oraz 20 nowych niszczycielach proj. 61 (ozn. NATO Kashin) i 4 krążownikach rakietowych proj. 58 (ozn. NATO Kynda)^[2]. Ostatnie wyrzutnie zamontowano na 5 niszczycielach projektu 61ME (Rajput) dla Indii, które wchodziły do służby w latach 1979-87^[3]. System otrzymał oznaczenie w kodzie NATO: SA-N-1A Goa, a radar Jatagan: Peel Group^[4].

W 1963 roku opracowano ulepszoną wyrzutnię dwuprowadnicową ZIF-102, o większym magazynie pocisków, którą zainstalowano następnie na 8 przebudowanych niszczycielach proj. 57A (ozn. NATO Kanin) i 4 krążownikach rakietowych proj. 1134 (ozn. NATO Kresta I)^[2]. Ogółem zamontowano 72 wyrzutnie systemu M-1 na 51 okrętach^[5].

W 1964 roku opracowano pociski W-601 (4K91) o lepszych parametrach, zunifikowane z pociskami systemu lądowego S-125. Zwiększeniu o 7 km uległ zasięg i o 4 km pułap^[2]. Zmodyfikowany kompleks przeciwlotniczy z zastosowaniem pocisków W-601 oznaczono jako Wołna-M. Od 1967 roku zaczęto na dotychczasowych okrętach modernizować systemy Wołna do Wołna-M, co wymagało niewielkich modyfikacji wyrzutni i stacji kierowania Jatagan^[2]. Od połowy lat 60. wdrożono metodę zwalczania przez zestaw M-1 w razie potrzeby także celów morskich, na co pozwoliło obniżenie minimalnej wysokości śledzenia celu w zmodernizowanych stacjach kierowania (mimo że siła rażenia głowicy nie była duża, zaletą jednak był krótki czas reakcji)^[2]. System w tej wersji oznaczono w kodzie NATO: SA-N-1B^[4].

Później wprowadzono zmodyfikowane pociski W-601M z ulepszonymi zapalnikami zbliżeniowymi, umożliwiającymi zwalczanie celów nisko lecących, na wysokości 3 – 5 m, bez zakłóceń od powierzchni morza (system Wołna-N)^[2][6]. W latach 1974–76 część systemów zmodernizowano do standardu Wołna-P, z dodatkowym pasywnym telewizyjnym kanałem śledzenia celu przez stację naprowadzania (kamera światła dziennego 9Sz33) oraz aparaturą elektroniczną o większej odporności na zakłócenia^[2]. Zmodyfikowana stacja naprowadzania uzyskała oznaczenie Jatagan-P^[4].

Poza marynarkami ZSRR i Indii, system Wołna stosowany był tylko na niszczycielach rakietowych polskiej Marynarki Wojennej OORP „Warszawa” (I) proj. 56AE i „Warszawa” (II) proj. 61MP (Wołna-P).

Pociski dwustopniowe, na paliwo stałe, kierowane komendami radiowymi. Pierwszym pociskiem był W-600 (4K90) o zasięgu maksymalnym 15 km, minimalnym 4 km, pułapie maks. 10 km, min. 0,1 km^[7]. Zapalnik działający w trybie kontaktowym lub zbliżeniowym (ustawiany przed odpaleniem) - wybuch w promieniu 35 m od celu^[1]. Głowica bojowa odłamkowa 4G90 o masie 60 kg, w tym 33 kg trotylu, tworząca ok. 3500 odłamków o średniej masie 5,4 g^[1]. Silnik startowy: 280 kg paliwa stałego (14 lasek prochu), silnik marszowy: 125 kg paliwa (jedna laska prochu)^[1].

Drugim typem pocisku jest W-601 (4K91) o zasięgu maksymalnym 22 km, minimalnym 4 km, pułapie maksymalnym 14 km, minimalnym 0,1 km. Głowica bojowa odłamkowa 5B18 o masie 72 kg, dzieląca się na ok. 4500 odłamków. Silnik startowy: 280 kg paliwa stałego, silnik marszowy: 150 kg paliwa^[2]. W wersji W-601M zmniejszono pułap minimalny do 3 – 5 m^[6].

Pociski wystrzeliwane są z dwuprowadnicowej stabilizowanej wyrzutni. Pierwszym typem wyrzutni była ZIF-101. Pod wyrzutnią znajdują się dwa pionowe bębny po 8 pocisków, przeładowanie odbywa się automatycznie, po doprowadzeniu ramienia wyrzutni do pozycji pionowej i trwa 60 sekund (czas między odpaleniami)^[1]. Drugim typem wyrzutni jest ZIF-102, różniąca się sposobem magazynowania pocisków - posiada dwa podajniki taśmowe po 16 pocisków^[2].

Trzecim elementem systemu była stacja radiolokacyjna śledzenia celów i naprowadzania pocisków 4R90 Jatagan. Posiadała 5 parabolicznych anten na wspólnej podstawie - dwie małe do wstępnego naprowadzania, dwie duże do śledzenia celu i końcowego naprowadzania pocisków i jedną do przekazywania komend^[1]. Zasięg śledzenia wynosił 36 km^[2]. Stacja współpracowała z radarami wykrywania celów różnych typów, głównie MR-300 Angara, MR-310 Angara-U, MR-500 Kliwer. System jest jednokanałowy - jednocześnie może być atakowany jeden cel, jednym lub dwoma pociskami (lub dwa cele, jeśli na okręcie są dwa kompleksy)^[2]. W późniejszym czasie stacja Jatagan była ulepszana i jej charakterystyki ulegały polepszeniu, między innymi zwiększano zasięg śledzenia celów i obniżano minimalną wysokość przechwytywania.

• 4 krążowniki rakietowe projektu 58 (ozn. NATO Kynda) (1 wyrzutnia ZIF-101)
• 4 krążowniki rakietowe proj. 1134 (ozn. NATO Kresta I) (2 wyrzutnie ZIF-102)
• 10 niszczycieli rakietowych projektu 56K, 56A i 56AE (ozn. NATO Kotlin-Mod) (1 wyrzutnia ZIF-101)
• 25 niszczycieli rakietowych projektu 61 (ozn. NATO Kashin) (2 wyrzutnie ZIF-101)
• 8 niszczycieli rakietowych projektu 57A (ozn. NATO Kanin) (1 wyrzutnia ZIF-102)

• Zasięg: od 4 do 15 km (Wołna), od 4 do 22 km (Wołna-M)
• Pułap: od 100 do 10 000 m (Wołna), od 100 do 14 000 m (Wołna-M)
• Prędkość: 600 m/s (Wołna), 720 m/s (Wołna-M)
• Długość: 588,5 cm (Wołna), 594,8 cm (Wołna-M)
• Rozpiętość: cm
• Średnica kadłuba: 55,2 cm
• Masa: 923 kg (Wołna), 980 kg (Wołna-M)
• Masa głowicy bojowej: 60 kg (Wołna), 72 kg (Wołna-M)

• RIM-24 Tartar – amerykański odpowiednik

• Tomasz Szulc. Okrętowe, przeciwlotnicze kompleksy rakietowe Rosji. Cz. I. „Nowa Technika Wojskowa”. Nr 4/2002, kwiecień 2002. 
• Robert Gardiner (red.), Stephen Chumbley: Conway’s All The World’s Fighting Ships 1947-1995. Annapolis: Naval Institute Press, 1996.
• W. Kostriczenko, A. Prostokiszyn: „Pojuszczije friegaty”. Bolszyje protiwołodocznyje korabli projekta 61. 1999, seria: Morskaja Kollekcyja. nr 1/1999. (ros.).