Therapi lleferydd

Enghraifft o:	disgyblaeth academaidd, arbenigedd, arbenigedd meddygol
Math	therapi
Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia

Therapi lleferydd^[1] yw'r proffesiwn sy'n arbenigo ym mhrosesau cyfathrebu dynol a llyncu. Mae'r therapydd lleferydd yn weithiwr proffesiynol sy'n arbenigo mewn astudio, atal, gwerthuso, diagnosis a thrin anawsterau cyfathrebu a llyncu mewn oedolion a phlant. Mae anawsterau cyfathrebu yn cynnwys problemau llais a lleferydd, iaith lafar, llafar ac ysgrifenedig, iaith ddi-eiriau a phragmateg, hynny yw, y defnydd o iaith.^[2] Daw'r gair lleferydd o'r gair 'llafar'.^[3]

Mae therapi lleferydd yn delio nid yn unig â'r gair a ddywedir ac a glywir, ond hefyd ag iaith. Mae'n ymdrin ag ynganiad seiniau a'r llais sy'n gwneud lleferydd yn bosibl, ac yn delio â derbyniad seiniau a'u clywadwyedd, astudiaethau prosesu iaith, dealltwriaeth a mynegiant llafar ac ysgrifenedig. Mae cyfathrebu di-eiriau hefyd yn bwnc astudio ar gyfer therapyddion lleferydd.

Mae therapi lleferydd yn faes gwybodaeth sy'n ymroddedig i astudiaeth wyddonol o anhwylderau iaith a chyfathrebu ar gyfer eu hatal, gwerthuso diagnostig a thriniaeth. Mae'r therapydd lleferydd proffesiynol yn dadansoddi meistrolaeth iaith, ei chaffael, ymddygiadau ieithyddol y tu allan i'r norm a chymhwysedd cyfathrebol y siaradwr. Yn dadansoddi ac yn gweithredu ar fynegiant a dealltwriaeth o iaith.^[4]

Trwy'r defnydd a rheolaeth o lais rydyn ni'n bodau dynol yn ei allyrru ac rydyn ni'n mynegi ein profiadau, ein dymuniadau, ein meddyliau, er mwyn gwneud i eraill ddeall ein hunain. I'r athronydd Descartes, rheswm, meddwl ac iaith yw'r hyn sy'n gwahaniaethu dynion oddi wrth anifeiliaid, ac mae gan yr ymennydd dynol y gyfadran i hybu egni a bywiogrwydd yn y corff.

O'r maes gwyddonol, mae wedi cymryd blynyddoedd lawer i feddygaeth allu cysylltu'r hemisffer chwith ac iaith. Digwyddodd hyn trwy gydol y bedwaredd ganrif ar bymtheg. Sefydlodd y meddyg Ffrengig, Marc Dax (1836) yr hemisffer chwith fel un oedd yn gyfrifol am golli iaith. Y meddygon Broca a Wernicke a amffiniodd ddau faes ymennydd sy'n ymwneud â mynegiant a dealltwriaeth o iaith.

O faes seicoleg, dylid ystyried cyfraniadau Piaget a Vigotsky. Mae'r ddau seicolegydd yn gweld y berthynas rhwng meddwl ac iaith yn wahanol. Mae Piaget (1896-1980) yn canolbwyntio yn y bôn ar seicoleg esblygiadol, ar ddatblygiad pobl o fabandod i oedolaeth. Mae'n credu bod meddwl yn rhagflaenu iaith, hynny yw, mai canlyniad meddwl yw iaith. I Vigotsky (1986-1934), mae gwreiddiau meddwl ac iaith yn wahanol. Meddyliwch yn gyntaf fod yna ddeallusrwydd heb iaith, ac yna mae iaith a deallusrwydd yn cyfarfod a bod modd geirioli meddwl trwy iaith. Yn olaf, rhaid sôn am Lacan (1901-1980), sy’n seicdreiddiwr sy’n cynnig bod yr anymwybod yn cael ei strwythuro fel iaith.

Dros y blynyddoedd, mae hyfforddiant therapyddion lleferydd wedi mynd o fod yn hyfforddiant cyflenwol i seicolegwyr, pedagogiaid, athrawon neu ffoniatregwyr i fod yn ddisgyblaeth sydd ag endid ynddi'i hun ac sydd â chydnabyddiaeth gradd.

Rhaid i therapyddion lleferydd gael hyfforddiant mewn amrywiol wyddorau biofeddygol i wybod seiliau biolegol lleferydd ac iaith. Rhaid iddynt feddu ar wybodaeth am anatomeg a ffisioleg y system glywedol a llafar a gwybodaeth am niwroleg, pediatreg, seiciatreg, orthodonteg a geriatreg. Mae hefyd yn bwysig eich bod chi'n gwybod am wahanol wyddorau iaith, hynny yw, ieithyddiaeth: seineg, ffonoleg, semanteg, geiriadureg, morffosyntacs a phragmateg. Bydd hyn i gyd yn rhoi sail iddo allu ymyrryd mewn amrywiol batholegau lleferydd, iaith a chyfathrebu, megis anhwylderau lleferydd ac iaith esblygiadol, anhwylderau llais, affasia, dysarthria, anhwylderau sy'n tarddu o batholegau clyw, y rhai a achosir gan broblemau sy'n gysylltiedig â pharlys yr ymennydd neu'r anawsterau hynny sy'n atal plant rhag cael mynediad rhwydd at ddarllen ac ysgrifennu.

Y swyddogaethau amlycaf yw gwerthuso, diagnosio, rhagweld ac adsefydlu anhwylderau lleferydd, iaith a chyfathrebu. Ond, ar yr un pryd, mae ganddo hefyd dasg bwysig iawn o atal. Y peth pwysicaf yw bod angen i'r therapydd lleferydd, er mwyn gwneud gwerthusiad da o'r iaith, allu cynnal archwiliad clinigol cynhwysfawr a gallu cael canlyniadau sawl archwiliad cyflenwol i asesu clywedol, niwrolegol, seicolegol, ac agweddau pedagogaidd.

Gall y therapydd lleferydd ofalu am gleifion â phatholegau amrywiol a hefyd eu teuluoedd yn ystod gwahanol gamau esblygiad, o blant i'r henoed. Mae'n hanfodol eich bod yn ystyried nid yn unig y ffactorau technegol, ond hefyd agwedd bersonol a chymdeithasol y person sy'n cael ei drin. Fel therapydd, rydych chi'n sefydlu perthynas o gyfeiliant a chymorth i'ch claf, a dyna pam mae angen ystyried y person y gofelir amdano yn ei gyfanrwydd, gan fynd y tu hwnt i'r symptomau. Gall therapyddion lleferydd wneud eu gwaith yn unigol neu fel rhan o dimau amlddisgyblaethol. Mae hefyd yn hanfodol bod y therapydd lleferydd yn gallu cydweithio â gweithwyr proffesiynol eraill o feysydd gwyddonol amrywiol, megis seicoleg, meddygaeth, ieithyddiaeth neu addysgeg. Bydd y berthynas rhwng disgyblaethau amrywiol yn caniatáu dealltwriaeth well a mwy cyflawn o anhawster lleferydd, iaith neu gyfathrebu'r person y mae'r therapydd lleferydd yn gofalu amdano.

Mae yna lawer o ddangosyddion y dylai plentyn gael therapi lleferydd yn eu herbyn, a dyma rai enghreifftiau:

• Nad yw'n cael ei ddeall pan fydd y plentyn yn siarad.
• Mae hynny'n aml yn y bachgen neu ferch "bwyta synau" neu ychwanegu eraill.
• Gadewch iddo anadlu gyda'i geg yn agored.
• Ei fod yn cael anhawster ynganu sain.
• Ei fod yn cael ei gystuddio yn fynych.
• Gadewch iddo ddatgan nad yw'n gwrando'n dda.
• Peidiwch â siarad na siarad ychydig iawn.
• Ei fod yn cyflwyno newidiadau syfrdanol iawn yn y llais.
• Sy'n achosi oedi cyffredinol mewn datblygiad iaith.
• Ei fod yn gadael yn hawdd yn wyneb unrhyw sefyllfa mewn bywyd beunyddiol.
• Ei fod yn peri anawsterau wrth ysgrifennu neu ddarllen yn gywir.

Mae'r therapydd lleferydd yn gwneud diagnosis ac yn arwain yn seiliedig ar gyngor cyffredinol. Y peth cyntaf i'w wneud yw gwerthusiad cychwynnol er mwyn cyrraedd diagnosis, a fydd yn helpu i ddiffinio'r prognosis a nodi'r amcanion tymor byr a chanolig. Gall ymyriad therapydd lleferydd fod yn berthnasol pan fo oedi, newid neu anhrefn ym maes cyfathrebu, iaith neu leferydd, ond nid yw'n hawdd gosod y llinell rannu rhwng y tri thymor hyn.

Newidiad lleferydd yw Dyslalia sy'n amlygu ei hun gyda gwallau sy'n newid y gair wrth ei gynhyrchu. Mae mynegiant ffonemau yn cael ei newid. Gall yr anallu i gynhyrchu ddigwydd mewn un ffonem (er enghraifft "r") neu mewn grŵp o ffonemau (cytsain + "r"). Gellir dirnad y sain hon yn gywir, ond nid yw y person yn ei chynhyrchu naill ai trwy ddynwarediad, nac mewn lleferydd digymell, nac ar ei phen ei hun. Mae anghywirdeb yn para a gall ddigwydd bob amser yn yr un modd, mae'n sefydlog. Mae'n bosibl mai'r rhesymau dros y camynganiad hwn yw'r newid yng ngweithrediad yr organau llais, sy'n gwneud symudiadau anghywir neu wedi'u cydgysylltu'n wael.

Dysglosia yw'r anhawster cynhyrchu geneuol a achosir gan newidiadau anatomegol a/neu ffisiolegol i organau cymalog ymylol â tharddiad an-niwrolegol canolog. Mae yna nifer o achosion a all gyfiawnhau dysglossia: gwefus hollt, frenulum dwyieithog byr, anomaleddau deintyddol, parlys dwyieithog, macroglossia, agen palatine neu rynolali.

Dysffemia yw torri ar draws rhuglder lleferydd, sy'n effeithio ar gyfathrebu ac yn cyd-fynd â thensiwn cyhyrau. Fe'i hamlygir gan ailadrodd synau, sillafau, blocio wrth gychwyn trafodaeth naratif, tensiwn yr wyneb, cau ac agor llygaid. Mae'r achos yn aneglur. Derbynnir bod yna ragdueddiad genetig a bod llawer o ffactorau ynghlwm wrth hyn: biolegol, seicolegol, niwrolegol, emosiynol a chymdeithasol.

Mae dysarthria yn anhwylder mynegiant geiriol oherwydd newid yn rheolaeth y cyhyrau ar fecanweithiau lleferydd. Mae'n effeithio ar symudiadau gwirfoddol ac anwirfoddol. Gall ddigwydd pan fo camweithrediad echddygol o anadlu, seinyddiaeth, cyseiniant, ynganiad a prosodi.

Mae dysffonia yn newid y llais ym mhob un o'i rinweddau (dwysedd, tôn ac ansawdd). Gall yr achos fod yn anhwylder phonation oherwydd newidiadau yn y llinynnau lleisiol oherwydd problemau organig (polypau neu nodwlau) neu broblemau swyddogaethol y cyfarpar bwcoffonyddol, megis newid dirgryniad strwythurau'r laryncs. Mae dysffonia sy'n para ychydig ddyddiau ac eraill sy'n dod yn barhaus oherwydd camddefnydd o'r llais.

Affonia neu Aphonia yw colled llwyr y llais. Achosion:

• Clefydau'r system resbiradol: laryngitis neu pharyngitis.
• Defnyddiau drwg o'r llais: gorfodi'r llais yn ormodol.
• Amlyncu cynhyrchion gwenwynig neu gythruddo: ysmygu, alcohol, ac ati.
• Achosion nerfol: gall llais aphonig, neu ag ansawdd neu ddwyster gwahanol ymddangos mewn rhai achosion o nerfusrwydd.
• Triniaethau'r laryncs: gall rhai llawdriniaethau neu weithdrefnau meddygol fel llawdriniaeth polypau gynhyrchu affonia neu newidiadau llais.
• Annwyd gormodol - cysylltiad oerfel â'r gwddf.

Mae'n newid yn natblygiad caffael lleferydd sy'n ei gwneud yn eithaf annealladwy. Mae diffyg cyfatebiaeth rhwng esblygiad sgiliau ffonetig a ffonolegol a phob sgil iaith arall. Nid yw'n rhagdybio fawr o sgil mewn meistroli lleferydd, er y gall fod dealltwriaeth dda o iaith. Mae seineg a ffonoleg yn ddwy ddisgyblaeth ieithyddol gyflenwol, sy'n gysylltiedig ag oedi lleferydd.

Mae'n oedi yn ymddangosiad neu ddatblygiad iaith ar bob lefel (ffonolegol, morffosyntactig, semantig a phragmatig), sy'n effeithio'n bennaf ar fynegiant ac, i raddau llai, dealltwriaeth. Mae ymddangosiad iaith a mynegiant yn hwyrach nag arfer.

Mae'n anhwylder iaith o etioleg amrywiol ac anhysbys yn aml, sy'n amlygu ei hun mewn amrywiol gamweithrediadau ieithyddol. Mae anhwylder iaith penodol yn cyfeirio at set o anawsterau cynhenid, parhaus a phenodol ar gyfer caffael a rheoli'r cod ieithyddol. Mae iaith yn codi’n hwyr ac yn gwneud hynny gydag afluniadau amlwg sy’n ei gwahaniaethu oddi wrth oedi iaith syml, ac sy’n barhaus oherwydd, naill ai ei bod yn mynd gyda’r plentyn yn barhaol trwy gydol ei oes, neu mewn achosion llai difrifol, ar ôl ymyrraeth therapi lleferydd, gall effaith iaith amlygu ei hun ag anawsterau wrth adeiladu lleferydd cymhleth neu ymyrryd â chaffael y broses ddarllen ac ysgrifennu.

Mae Affasia yn anhwylder ar yr ymennydd a nodweddir gan golled fwy neu lai unigryw o ran cynhyrchu a/neu ddealltwriaeth o iaith lafar neu ysgrifenedig, neu'r ddau, heb anafiadau i gyfarpar ffonation neu glefydau seicig. Mae ei darddiad yn amrywiol. Oherwydd anaf fasgwlaidd, trawmatig, bodolaeth tiwmor, strôc, haint ar yr ymennydd neu neoplasm. Nid yw'r mynegiant yn hylif, mae llawer o anhawster yn mynegi'r geiriau, mae cystrawen wedi'i newid i'r brawddegau ac mae problemau cyrchu i ddod o hyd i'r geiriau sy'n rhoi'r enw i bethau. Mae dealltwriaeth yn eithaf cadw. Mae'n debyg y gall ymddangos nad ydynt wedi clywed yn dda yr hyn a ddywedir wrthynt a'r hyn sy'n digwydd yw bod problem ddifrifol o ran deall. Mae cleifion o'r fath yn siarad llawer ac yn rhugl, er y gall lleferydd ymddangos yn anghyson oherwydd nad ydynt yn ystyried yr interlocutor.

Ceir gwasanaethau i ddelio gyda chleifion iaith, lleferydd a llyncu ar draws Gwasanaeth Iechyd Gwladol Cymru. Mae Bwrdd Iechyd Prifysgol Hywel Dda, er enghraifft yn gweld plant sydd â nifer o anawsterau lleferydd, iaith a chyfathrebu gan gynnwys problemau deall a defnyddio iaith; anawsterau gyda synau lleferydd; atal dweud; ac anawsterau cyfathrebu cymdeithasol. Efallai y byddwn hefyd yn gweithio gyda babanod a phlant ag anawsterau llyncu.

Rydym hefyd yn gweithio gydag oedolion sydd ag anhawster cyfathrebu a / neu lyncu. Gall hyn fod o ganlyniad i salwch a gafwyd (strôc / anaf trawmatig i'r ymennydd), salwch cynyddol (clefyd Parkinson, Sglerosis Ymledol, MND, a dementia), problemau llais, canser y pen a'r gwddf neu dysgwch. Gydag anawsterau llyncu, rydym yn cynnal asesiadau arbenigol ac yn cynnig cyngor ar leoli, technegau bwydo ac addasu diet a hylifau.^[5]

Yr unig brifysgol yng Nghymru sy'n cynnig cwrs gradd therapi lleferydd sydd yn cynnwys y Gymraeg fel iaith dysgu yw Prifysgol Metropolitan Caerdydd.^[6] Mae'r cwricwlwm yn cynnwys; Ieithyddiaeth, Ffoneteg, Gwyddorau biolegol, Seicoleg, Patholeg iaith a lleferydd.

• Therapi Iaith a Lleferydd ar wefan Bwrdd Iechyd Betsi Cadwaladr GIG Cymru

Eginyn erthygl sydd uchod am feddygaeth. Gallwch helpu Wicipedia drwy ychwanegu ato.