Rajd gen. Mamontowa

wojna domowa w Rosji
Konstantin Mamontow
Czas	10 sierpnia – 19 września 1919
Miejsce	gubernia tambowska
Wynik	zwycięstwo białych, zakończenie rajdu
Strony konfliktu
Biali  Rosyjska FSRR
Dowódcy
Konstantin Mamontow Dmitrij Sokołow Władimir Sieliwaczow
brak współrzędnych

Rajd Mamontowa – rajd przeprowadzony przez biały 4 Doński Korpus Kawalerii pod dowództwem gen. Konstantina Mamontowa po tyłach 8 i 9 Armii Czerwonej, przez terytorium guberni tambowskiej, rozpoczęty 10 sierpnia 1919 r. i zakończony 19 września.

Na trasie rajdu Kozacy niszczyli mosty i linie kolejowe, dopuszczali się ponadto licznych rabunków. Bez większych trudności zajęli Tambow i Kozłow, rozbijając słabe jednostki czerwonych, jednak nie starali się utrzymać tych miast, lecz po dokonaniu grabieży opuścili je. Działania korpusu Mamontowa wywołały panikę wśród lokalnych władz radzieckich.

Sytuacja w guberni tambowskiej późną wiosną i latem 1919 r. była skomplikowana - teren ten kontrolowany był przez władze radzieckiej Rosji, ale działały na nim oddziały chłopskich powstańców (zielonych), którzy regularnie dokonywali ataków na lokalne rady i komórki partyjne. Nawet 30 tys. mężczyzn uszło do lasów przed poborem do Armii Czerwonej, prowadzonym w związku z kontrofensywą na Froncie Wschodnim^[1].

Na początku lipca 1919 r., po zdobyciu przez białe Siły Zbrojne Południa Rosji Carycyna, dowodzący nimi gen. Anton Denikin ogłosił plan ofensywy na Moskwę. Obejmował on m.in. marsz przez gubernię tambowską i region Woroneża, łącznie z zajęciem tego miasta^[2]. W lipcu Armia Czerwona zaczęła przygotowywać się do kontruderzenia, które miało zostać wykonane siłami 9 i 10 Armii i zostać wymierzone głównie w Armię Kaukaską gen. Piotra Wrangla. W planie Denikina siły Wrangla miały uderzać w kierunku na Saratów i Rtiszczewo^[2], a więc linie zaopatrzeniowe biegnące przez gubernię tambowską miałyby zasadnicze znaczenie dla skutecznego ich powstrzymania^[3].

Armia Kaukaska rozpoczęła natarcie z Carycyna w kierunku Saratowa w końcu lipca 1919 r., musiała jednak wycofać się do Carycyna wobec kontrataku przerzuconej z frontu wschodniego czerwonej 2 Armii oraz własnych poważnych trudności z zaopatrzeniem i uzupełnieniami^[4]. Czerwona grupa uderzeniowa pod dowództwem Wasilija Szorina przeszła do kontrofensywy^[4].

Nieoczekiwanie dla czerwonego dowództwa 10 sierpnia 1919 r. 4 doński korpus kawalerii, dowodzony przez Konstantina Mamontowa wykorzystał lukę między pozycjami 8 i 9 Armii Czerwonej w pobliżu Nowochopiorska i dostał się na tyły wojsk czerwonych^[4]. 12 sierpnia biali zajęli Borisoglebsk, napotykając bardzo słaby opór^[3]. Kawaleria Mamontowa przemieszczała się sprawnie wzdłuż linii kolejowych, podczas gdy piechota i artyleria czerwonych, wobec fatalnej deszczowej pogody, grzęzły na głównych drogach^[5].

Według Jonathana Smele rajd Mamontowa mógł być przejawem samowoli Kozaków, nieuwzględnionym w planach ofensywy na Moskwę nakreślonych przez Denikina^[6], natomiast według Evana Mawdsleya należy uznawać go za działanie zaplanowane, wpisujące się w ogólne plany białych, które jednak zostało zrealizowane niewłaściwie z uwagi na niezdyscyplinowanie żołnierzy^[7].

Pierwszym celem Kozaków Mamontowa był Tambow, broniony przez czerwoną 4 dywizję strzelecką, naprędce uzupełnioną o zmobilizowanych aktywistów partyjnych i komsomolskich, a także wykrytych dezerterów (którzy nie przejawiali ochoty do walki). Lokalni przywódcy partii komunistycznej oraz tambowskiego komitetu wykonawczego opuścili Tambow 16 i 17 sierpnia, spodziewając się skutecznej obrony miasta. Tymczasem dowodzący 4 dywizją Dmitrij Sokołow, dawny oficer armii rosyjskiej, bez walki przekazał je w ręce Kozaków^[8] 18 sierpnia^[4]. W mieście oddziały Mamontowa dopuściły się aktów rabunku i grabieży na znaczną skalę. Kozacy zniszczyli fabryki, splądrowali i rozgrabili magazyny żywności oraz budynki administracyjne, zabrali całą odnalezioną broń, zabili też kilka osób pracujących w radzieckiej administracji. Następnie 21 sierpnia opuścili miasto, rozrzuciwszy wcześniej ulotki zachęcające do powstania przeciwko bolszewikom^[8].

Niepowstrzymywane przez nikogo siły Mamontowa skierowały się na Kozłow, dokonując po drodze dalszych rabunków, niekiedy też sprzedając miejscowym dobra skradzione w Tambowie^[8][9][10]. Niszczyły również linie kolejowe i mosty^[11]. W Kozłowie na wieść o marszu Kozaków doszło do paniki, a część mieszkańców zebrała się na stacji kolejowej razem z dobytkiem, mając nadzieję wydostać się z miasta^[8]. Ewakuowane zostało dowództwo Frontu Południowego Armii Czerwonej, miejscowe placówki komisariatu poczty i telegrafu^[12]. Kozłow został zdobyty przez siły Mamontowa 23 sierpnia, po kilkugodzinnej bitwie z broniącymi stacji kolejowej rozproszonymi oddziałami czerwonych. Natychmiast po zajęciu miasta doszło w nim do masowych aktów rabunku; do rozgrabiania zapasów żywności z państwowych magazynów przyłączyli się również miejscowi mieszkańcy^[13].

W Kozłowie część mieszkańców poparła białych i uroczyście powitała wkraczającego osobiście 23 sierpnia Mamontowa. Dwa dni później na łamach lokalnej gazety, za zgodą Mamontowa, opublikowany został program polityczny, który miały kierować się jego siły: walka z bolszewikami do ich całkowitego zniszczenia, zwołanie Zgromadzenia Ludowego, podział ziemi między chłopów, obrona robotników przed wyzyskiem ze strony kapitału i państwa, zdecentralizowanie państwa w oparciu o samorządy, przywrócenie szacunku dla porządku publicznego i prawa. Mamontow zapewniał również, że w Kozłowie został przywrócony porządek, a rabunek dobiegł końca. W tym samym czasie w mieście Kozacy nadal dopuszczali się zabójstw aktywistów komunistycznych i Żydów, co poparło też kilku miejscowych duchownych prawosławnych, a także kradzieży^[14]. Równocześnie Mamontow w trakcie rajdu nie podejmował żadnych prób konsolidowania władzy na zdobytym terytorium i praktycznego wdrażania swojego programu, przez co nawet dowództwo białych nie uważało jego politycznych planów za poważne^[15].

26 sierpnia oddział Kozaków skierował się z Kozłowa na węzeł kolejowy Griazi, gdzie jednak napotkał opór jednostek Armii Czerwonej i musiał się wycofać. 27 sierpnia oddziały Mamontowa w większości opuściły Kozłow, kierując się na Lipieck i Lebiediań^[16]. Armia Czerwona wkroczyła ponownie do Kozłowa 30 sierpnia, nie napotykając niemal żadnego oporu. Po wejściu do miasta komitet rewolucyjny natychmiast rozstrzelał dziewięciu mieszkańców, którzy kilka dni wcześniej witali Mamontowa i byli gotowi z nim współpracować w walce z bolszewikami^[17]. Na terenie guberni przystąpiono do odtwarzania lokalnych rad chłopskich i robotniczych, które rozpierzchły się na wieść o zbliżaniu się Kozaków Mamontowa^[17].

Korpus Mamontowa opanował jeszcze Lebiediań i Jelec^[18], następnie przeszedł do guberni woroneskiej i tam 19 września połączył się z Kozakami kubańskimi dowodzonymi przez Andrieja Szkurę^[17]. Tempo poruszania się oddziałów Mamontowa spadło, gdyż Kozacy wieźli ze sobą znaczną ilość zrabowanych dóbr^[9]. Część Kozaków opuściła korpus, by odwieźć zdobyte łupy nad Don^[7]. Ci, którzy pozostali, 30 września wzięli udział, wspólnie z Kozakami Szkury, w zdobyciu Woroneża^[9][17].

Rajd Mamontowa poważnie skomplikował plany kontrofensywy Frontu Południowego Armii Czerwonej, gdyż Kozacy dońscy, przemieszczając się zwłaszcza w pierwszych dniach w nadspodziewanie szybkim tempie, niszczyli na swojej drodze magazyny, linie kolejowe i mosty, doprowadzali do zerwania łączności między jednostkami. Mamontow nie dążył do maksymalnego zaszkodzenia 8 i 9 Armii, czego oczekiwało od niego dowództwo Sił Zbrojnych Południa Rosji, ale skupiał się na łatwym zajmowaniu miast, rabowaniu i przemieszczaniu się dalej^[11][9]. Nie informował nawet innych białych jednostek o swoich planach i ruchach wojsk^[19]. Dowodzący Armią Kaukaską gen. Piotr Wrangel oceniał jego działania z sierpnia-września jako naganne i wręcz przestępcze^[20].

4 Korpus Doński został zmuszony do opuszczenia Woroneża 24 października 1919 r. przez korpus kawalerii pod dowództwem Siemiona Budionnego. Następnie w dwutygodniowych walkach o węzeł kolejowy Kastornoje został przez czerwoną konnicę rozbity^[21]. W trakcie bitwy, 2 listopada 1919 r., Wrangel pozbawił Mamontowa stanowiska dowódcy korpusu^[20], co spotkało się z niezadowoleniem jego żołnierzy i innych kozackich generałów^[22]. Wśród Kozaków rajd Mamontowa uważany był za wyczyn bohaterski, a dowódca 4 Korpusu cieszył się ogromną popularnością^[20].

• E. C. Landis, A Civil War Episode: General Mamontov in Tambov, August 1919, The Carl Beck Papers in Russian and East European Studies, nr 1601, 2002, ISSN 2163-839X.
• P. Kenez, Red Advance, White Defeat. Civil War in South Russia 1919-1920, New Academia Publishing, Washington DC 2004, ISBN 0-9744934-5-7.
• J.D. Smele, The „Russian” Civil Wars 1916-1926. Ten Years That Shook the World, Hurst&Company, London 2015, ISBN 978-1-84904-721-0.