A feruvìa Turìn-Sann-a, dìta feruvìa Turìn-Fusàn-Sann-a ascì, a l'è 'na liĝn̂a feruviäja tra Ligüria e Piemunte che, cunsciderandu ascì u toccu dizmissu tra Çeva e Brà, inaugüróu d'u 1874, a l'è tra e ciü antighe pe dèta d'avertüa. A liĝn̂a a naŝĉe cumme rizultätu de ciü fäze de custrusiùn, che van da-u 1933, cun l'avertüa d'u binäju duggiu pe Fusàn, e u 1954, pe vìa de l'inaugurasiùn d'u passu pe L'Âtä.

A primma liĝn̂a pe Sann-a a l'è stèta inaugurä d'u 1874 e a se cunpuneiva d'u̇n percursu ch'u pasäva pe Ferania, San Giüxèppe, Çeva, Bastìa de Munduvì, Cherascu, Brà, Cavalermaggiù, Carmagnöa e Trofarellu. Da Bastìa de Munduvì a se destacäva a diramasiùn ch'a pasäva da Munduvì Breu, Cianfèi, Cuĝn̂u Gessu e a-a fìn Munduvì Alticiàn e Cuĝn̂u Alticiàn. D'u 1888 u l'è ativóu u toccu de feruvìa da Carmagnöa a Brà, ch'u l'ha scürçìu u percursu satandu i paixi de Racconigi e Cavallermaggiore.

Int'i primmi anni du Növeçéntu cumensan i travaggi pe custruì a variante a binäju duggiu tra e pursiuìn Çeva-Munduvì e Alticiàn-Fusàn; inte st'ürtima stasiùn chi u duveiva poi ligäse pe inèstu a-a liĝn̂a feruviäja Turìn-Cuĝn̂u, traciâ primma d'a creasiùn du Reĝn̂u d'Italia a integrasiùn d'a tranvìa Fusàn-Munduvì-Villanöva ascì, zà in funsiùn.

I travaggi pe traciä a variasiùn sun finìi sulu a l'inprinçippiu d'i anni Trenta, scicumme che a növa infrastrutüa a cunprendeiva ascì a lungu garbaççu de Vicuforte e a növa stasiùn de Cuĝn̂u, cu'a carateristica furma a "Y" d'u ciasä, scimile a quellu d'a stasiùn de San Pé d'Ènn-a. A növa liĝn̂a a vegniva cuscì a variante preferìa pe-i culigamenti tra u Piemunte e a Ligüria.

U percursu uriginäju, oŝĉìa i duì tocchi Carmagnöa-Brà e Brà-Çeva, scibén che zà eletrificóu u l'ha pèrsu cu'u tenpu de inpurtansa p'ou fètu d'ese a binäju senciu, cu'u̇n tración pìn de regìi e luntàn da-i paixi traversè, ciü che p'â bassa veluçitè cunsentìa. Cu'a cunversciùn a-a curente cuntìnua, terminä d'u 1973^[3], u percursu uriginäju u l'ha scanpóu fin'â devastasiùn caxunä da l'aluviùn d'u 1994 ch'a l'ha purtóu vìa i punti insc'ou Tànaru (cunscìderandu che a pursiùn tra Bastìa e Munduvì l'ea zà serä). E Feruvìe d'u Stätu l'ha cuscì decizu de desfä d'u tüttu a Çeva-Brà, levandu l'armamentu e e liĝn̂e aeree. Föa che 'na cürta ativasiùn d'u racordu tra Brà e Cherascu, tütte e trète suprèsse sun stète sustituìe da serviççI de curiere e autupulmìn.

U percursu vìa Ferania, a 'n sulu binäju tra e stasiuìn de San Giüxèppe de Cairu e de Sann-a e zà difìççile pe l'elevasiùn e p'ê cürve che ghe sun, u l'ea vegnüu ancùn pezu cu'u gran svilüppu d'u tràffegu, scicumme che ghe pasävan ascì i treni mèrçe pe-i stabilimenti de Cairu e i cunvoĝl̂i pe Lisciàndria.

Proppiu pe sta mutivasiùn, d'u 1908 a l'è stèta apruvä a custrusiùn de 'na segunda liĝn̂a feruviäja, ch'a pasesse pe L'Âtä e ch'a gh'avesse de pendense minüri, cu'u̇n percursu caraterizóu da menu cürve e fandu 'na sede feruviäja zà inandiä p'ou duggiu binäju.

I travaggi se sun però fermè cu'u sc-cioppu d'a Primma Guèra Mundiä, defèti sun repigiè sulu d'u 1918^[4] da-e forse de l'Inteiza, andandu dunca a mudificä u prugèttu uriginäle pe garantì 'na custrusiùn ciü lèsta e mèrmandu cuscì e infrastrutüa da frabricä. U fìn u l'ea quellu de ligäse a-a frasiùn lisciandrìnn-a de Cantalù, dunde vureivan stabilì 'na sö bäze lugìstica.^[5]

De cunseguensa a liĝn̂a de L'Âtä a l'è vegnüa, a-u cunträju d'i prugètti d'alantùa, ciü in pendensa rispèttu a-a variante pe Ferania, cu'u̇na pendensa màscima d'u 29‰, cuntra u 25‰ de l'ätra, scibén che sta chì a döviesse d'i garbaççi elicuidäli ascì.

A-i 14 de nuvenbre d'u 1923 u l'è stètu ativóu u primmu, cürtu, toccu da San Giüxèppe de Cairu fin a L'Âtä, ch'u l'è stètu servìu a l'inprinçippiu da treni a vapù, in ateiza de l'ativasiùn d'a liĝn̂a intrega, quand'u l'ea prevista l'eletrificasiùn in curente trifäse, cumme p'ê ätre liĝn̂e d'in gìu.^[2]

I travaggi van dunca avanti, ma cun benbén de ritärdi pe d'i prublemi geulògichi, fermànduse turna cu'u sc-cioppu d'a Segunda Guèra Mundiä. A-a fìn, i travaggi repiggian cumm'a l'è finìa a guèra, cu'a liĝn̂a intrega ch'a l'è durvìa a-i 7 de frevä d'u 1954. U segundu binäju, zà inandióu, u nu vegne però mäi finìu: sulu da-u 2019 u cumensa l'iter p'â sö realizasiùn.^[6]

A feruvìa Turìn-Sann-a a l'è 'na liĝn̂a eletrificä a curente cuntinua a 3.000 volt, mentre u scartamentu dövióu u l'è quellu urdinäju da 1.435 mm.

A trèta a prezenta 'na diramamasiùn a Carmagnöa, Cavallermaggiore e Çeva pe Brà, mentre a Savigiàn u parte 'n atru tòccu de liĝn̂a pe Salüssu. Tütti i treni, da quelli dirètti fìn a Sann-a a quelli pe Cuĝn̂u, rìvan fin'â stasiùn de Fusàn e chì, vèrsu meridiùn, a feruvìa a se dividde, pe andä vèrsu Cuĝn̂u, cun poi a feruvìa Cuĝn̂u-Vintimiggia, o vèrsu a stasiùn de Çeva, dund'u se pö andä in diresiùn Sann-a (e de de chì inte tütta a Rivea) o Urmea (grassie a-a Çeva-Urmea, durvìa turna a-u tràffegu d'i treni turistichi e storichi da-u 2016). De ciü, d'in San Giüxèppe de Cairu a se deramma a liĝn̂a pe Lisciandria.

Da-a stasiùn de Turìn fin a quella de Çeva a liĝn̂a a l'è a binäju duggiu, mentre da Çeva fìn a San Giüxèppe de Cairu a g'ha 'n sulu binäju pasante. Da Munduvì a parte ascì 'na diramasiùn pe Cuĝn̂u.

Tra San Giüxèppe e Sann-a u gh'è ascì duì percursci che funsiunn-an cumme se fuisan a binäju duggiu: u trètu de Ferania u vegne defèti dövióu pe-i treni che muntan da-a Rivea, mentre pe L'Âtä ghe passan quelli che chinn-an da-u Piemunte. A segunda vìa a l'è de lungu prunta pe l'instalasiùn d'u segundu binäju, ma stu chi u l'è mäi stètu missu in funsiùn.

Sübbitu primma da stasiùn de Vicuforte-San Miché a liĝn̂a a pasäva sutt'â tranvìa Munduvì-San Miché, ch'a l'äva ascì 'na fermä a-u servìççiu de st'inpiantu lì.

• garbaççu de L'Âtä, da-a lunghessa de 1.451 m;
• garbaççu d'u Bèlbu, u l'è lungu 4.366 m e u se tröva tra e stasiuìn che sèrvan i paixi de Sale Langhe e de Saliceto, insc'out toccu d'a feruvìa tra San Giüxèppe e Çeva;
• garbaççu Lezeĝn̂u, cu'u̇na lunghéssa de 1.297 m, u l'è scitüóu tra a stasiùn de Lezeĝn̂u e quella de Çeva;
• garbaççu San Giuan, dìtu de Vicuforte ascì, de 2.804 m in tüttu e inserìa int'u toccu a binäju duggiu tra Vicuforte e Munduvì;
• garbaççu elicuidäle d'u Santuäju, lungu 2.063 m e scitüóu tra L'Âtä e Sann-a;
• garbaççu de Sella, lungu 2.309 m, u se tröva tra a fermä de Ferania a stasiùn de Santuäju;
• garbaççu de Munduvì, lungu 667 m e scitüóu dòppu a stasiùn de Munduvì, cumme se passa u punte in sce l'Elleru;
• garbaççu d'a Pobbia, lungu 1.226 m a l'è pòsta tra a galerìa de Munduvì e quélla de San Giovanni.

I garbaççi de Sella e de L'Âtä passan ascì a displuviäle apeninica, mentre u puntu dunde a liĝn̂a a riva a-a màscima pendensa u l'è se tröva in curispundensa d'u tunnel elicuidäle d'u Santuäju.

• Stasiùn de Turìn Porta Növa
• Stasiùn de Turìn Lingottu
• Stasiùn de Biviu Sangùn
• Stasiùn de Muncalé
• Stasiùn de Burgu Aie
• Stasiùn de Testunn-a
• Stasiùn de Trofarellu
• Stasiùn de Santena-Tetti Gìu
• Stasiùn de Villastelùn
• Stasiùn de Carmagnöa
• Stasiùn de Racunìgi
• Stasiùn de Cavalermaggiù
• Stasiùn de Savigiàn
• Stasiùn de Genula
• Stasiùn de Fusàn
• Stasiùn de Trinitè-Bene Viagenn-a
• Stasiùn de Magiàn-Cräva-Murussu
• Stasiùn de Munduvì
• Stasiùn de Vicuforte-San Miché
• Stasiùn de Lezeĝn̂u
• Stasiùn de Lezeĝn̂u Tànaru (serä d'u 1993)
• Stasiùn de Ceva (diramasiùn pe Brà e pe Urmea)
• Stasiùn de Sale Langhe
• Stasiùn de Saliceto
• Stasiùn de Cengiu
• Stasiùn de Cusceria (1951-2003)
• Stasiùn de San Giüxèppe de Cairu (diramasiùn pe Sann-a vìa L'Âtä)
• Stasiùn de Braĝn̂u
• Stasiùn de Ferania
• Stasiùn de Sèlla (fin a-u 1978)
• Stasiùn de Santuäju
• Stasiùn de Sann-a

• Stasiùn de San Giüxèppe de Cairu (diramasiùn pe Turìn)
• Stasiùn de Carcae (serä d'u 1932)
• Stasiùn de L'Âtä
• Stasiùn de Masc-ciu (serä d'u 2009)
• Stasiùn de Sann-a (diramasiùn pe Zena e Vintimiggia)

A feruvìa a l'è servìa da treni regiunäli veluçi, dìti treni inter-regiunäli ascì, o da "intercity" (inter-çitadìn), a cüa de Trenitalia.^[7]

1. ↑ ^{1,0 1,1 1,2} (IT) Ufficio Centrale di Statistica delle Ferrovie dello Stato, Prospetto cronologico dei tratti di ferrovia aperti all'esercizio dal 1839 al 31 dicembre 1926, Alessandro Tuzza, 1927. URL consultòu o 15 òtôbre 2024.
2. ↑ ^{2,0 2,1} Dell'Amico, 1986, p. 22
3. ↑ (IT) Trazione trifase - la rete, in sce stagniweb.it. URL consultòu o 15 òtôbre 2024.
4. ↑ Dell'Amico, 1986, p. 17
5. ↑ Rebagliati, Dell'Amico & Siri, 1994
6. ↑ (IT) A-u vìa l'iter p'ou duggiu binäju tra Sann-a e Cairu, in sce savonanews.it. URL consultòu o 7 màzzo 2021.
7. ↑ (IT) I uräi d'i treni de Trenitalia d'a liĝn̂a Turìn-Sann-a, in sce oraritreniitalia.com. URL consultòu o 7 màzzo 2021.

• (IT) Rete Ferroviaria Italiana, Fascicolo linea 8 (Torino-San Giuseppe di Cairo).
• (IT) Rete Ferroviaria Italiana, Fascicolo linea 75 (San Giuseppe di Cairo-Savona).
• (IT) Franco Dell'Amico, Due valichi per Savona, in I Treni Oggi, n. 61, Züĝn̂u 1986, pp. 16-22.
• (IT) Franco Rebagliati, Franco Dell'Amico e Mario Siri, I centoventi anni della linea ferroviaria Torino-Savona (1874-1994), Alzani Editore, 1994, ISBN 88-8170-048-4.

• Wikimedia Commons a contêgne di files in sce feruvîa Turìn-Sann-a