Հայաստան և Եվրոպա․ Մեղադրական ակտ, Յոհաննես Լեփսիուսի 1897 թվականին Բեռլինում հրատարալկած գիրքն է, որում ներկայացվում էին փաստաթղթեր և վկայություններ հայկական կոտորածների մասին։

Բողոքական աստվածաբան և միսիոներ Յոհաննես Լեփսիուսը (1858 Բեռլին – 1926 Մերան) հայտնի եգիպտագետ և լեզվաբան Կարլ Ռիխարդ Լեփսիուսի որդին է։ 1884-1886 թվականներին գործել է Մերձավոր Արևելքում՝ անմիջականորեն ծանոթանալով տարածաշրջանի պատմությանը։ 1894-1896 թվականներին Համիդյան կոտորածներից հետո ծավալել է հայանպաստ գործունեությունը, որը շարունակվել է մինչև իր կյանքի վերջը։ Այն ներառում էր հոդվածների և գրքերի հրատարակում, դասախոսությունների անցկացում, ինչպես նաև գործնական քայլեր՝ կարիքի մեջ գտնվող հայերին օգնելու համար։ Հայոց ցեղասպանության օրերին Լեփսիուսը փորձեց անել հնարավորինը՝ սպանությունները կասեցնելու համար։ Այդ նպատակով նա նույնիսկ 1915 թվականի հուլիսի 24-ին այցելեց Կոստանդնուպոլիս, անգամ օգոստոսի 10-ին հանդիպեց Էնվերի հետ։ Սակայն նրա ջանքերն անարդյունք մնացին։ Սակայան նա կարողացել է տեղում բավական թվով փաստեր հավաքել հայերի դեմ իրականացվող սպանությունների և բռնությունների վերաբերյալ։

1896 թվականի գարնանը հայազգի հասարակական գործիչ Ջեյմս Գրինֆիլդի հետ Յոհաննես Լեփսիուսը մի քանի շաբաթ շրջել է Անատոլիայում և Սիրիայում՝ հավաքելով վկայություններ Համիդյան կոտորածների վերաբերյալ։ Վերադառնալով Գերմանիա և ի մի բերելով հայկական կոտորածների վերաբերյալ իր ձեռքի տակ եղած փաստերը՝ Լեփսիուսը 1896 թվականի օգոստոսին և սեպտեմբերին բեռլինյան «Reichsbote» ընթերցողների լայն շրջանական ունեցող պարբերականում հրապարակել է «Die Wahrheit über Armenien» (Ճշմարտությունը Հայաստանի մասին) հոդվածաշարը։ Դրանում ներկայացվում էին փաստաթղթեր և վկայություններ հայկական կոտորածների մասին։ Նույն թվականին այդ հոդվածներում ներկայացված նյութ հիման վրա Լեփսիուսը հրապարակում է «Armenien und Europa. Eine Anklageschrift wider die christlichen Großmächte und ein Aufruf an das christliche Deutschland» հատորը։ Դա Հայաստանի և հայ ժողովրդի վերաբերյալ Լեփսիուսի առաջին փաստաթղթերի ժողովածուն էր, որը լայն արձագանք գտավ Եվրոպայում։ Գերմանիայում այն վերահրատակվել է մի քանի անգամ։

Գրքում ներկայացվում են հայկական կոտարածների փաստերն ու թվային տվյալները՝ նահանգ առ նահանգ։ Ընդհանուր առմամբ Լեփսիուսը նշում է, որ կոտորածների արդյունքում սպանված հայերի թիվը կազմում էր 100.000։ Զուգահեռաբար նա հերքում է այն ժամանակ եվրոպական երկրներում շրջանառվող տեսակետը, ըստ որի հայկական կոտորածների հիմնական դրդապատճառներից մեկը հայերի շրջանում ծավալված հեղափոխական շարժումն էր։ Բացի այդ բացահայտվում են թուրքական փորձերը՝ փոքրացնելու և կոծկելու զոհերի իրական քանակը^[1]։

Մենք պետք է խնդրենք հետևյալ հաշվետվության ընթերցողին հիշել, որ հայկական կոտորածները, որոնց զոհ է գնացել 100.000 անմեղ մարդ, իրականացվել են խաղաղ և անպաշտպան ազգի նկատմամբ։ Այն ամենը, ինչ հրապարակվել է մեր թերթերում թուրքական իշխանությունների դեմ հայերի կողմից իրականացված հեղափոխության փորձերի վերաբերյալ ամբողջությամբ սուտ է, քանի որ մեղքը բարդվել է ողջ հայ ազգի վրա և ոչ թե Լոնդոնում, Փարիզում, Աթենքում կամ Կոնստանդնուպոլսում գտնվող որոշ քարոզիչների վրա։ Մենք կվերադառնանք այս կետին, իսկ մինչ այդ հարկ է միայն անդրադառնալ դեսպանների զեկույցին։ Թվերը միայն բավական համոզիչ են։ Ինչպե՞ս բացատրել այն փաստը, որ այն դեպքում, երբ հարյուրավոր և հազարավոր սպանված հայեր են հիշատակվում այդ հաշվետվության մեջ, սպանված մուսուլմանները շատ փոքր թիվ են կազմում։ Վերջիններիս ցուցակը վերցված է պաշտոնական թուրքական զեկույցից։ Մեզ մնում է միայն իրար կողք դնել երկու զեկույցներում առկա թվերը և թույլ տալ ընթերցողին՝ ինքնուրույն հետևություններ անելու։

Եվ սակայն, այն փաստը, որ ահռելի ծավալի սովը անցյալ տարվա վերջում տիրում էր և մինչև հիմա էլ տիրում է Հայաստանում, և որ 500.000 մարդ սովամահությունից խուսափելու համար փաստացի կախված է Արևմուտքի քրիստոնեական աշխարհի օգնությունից՝ այս բաների մասին ոչինչ հայտնի չէ Գերմանիայում։

Ինչու՞ Գերմանիայի մնացած հատվածը, պաշտոնական շրջանակներն, անտեղյակ են Հայաստանում տիրող սովից։ Հավանաբար այն փաստը, որ 100.000 սպանված զոհերը պետք է թողած լինեն մոտավորապես 400.000 այրիների և որբերի, և որ բնակչությունը լիովին անօգնական վիճակում է՝ նույնիսկ նրանց վրայի շորերն են գողացվել, նրանց անկողիններն են վերցվել, նրանց պաշարներն են այրվել և նրանց բնակավայրերն են ոչնչացվել և նրանք սովամահության ամենօրյա վտանգի առջև են, դեռևս դժվար հավատալու երևույթ է։

Համարյա զուգահեռաբար Լոզանում լույս է տեսել գրքի ֆրանսերեն թարգմանությունը (1896 թ.), որին հետևել է անգլերեն թարգմանությունը (Լոնդոն, 1897 թ.) և հատվածաբար ռուսերենը (Մոսկվա, 1898 թ.)։