En botánica, unha árbore^[1] é unha planta perenne cun talo alongado, ou tronco leñoso, que se ramifica a certa altura do chan. Nalgúns casos, a definición dunha árbore pode ser máis concisa; en definicións máis amplas, as palmeiras máis altas^{[n. 1]}, os fentos arbóreos^{[n. 2]}, as bananeiras e os bambús tamén son considerados árbores. As árbores non son un grupo taxonómico, pero inclúen unha variedade de especies vexetais que desenvolveron de forma independente un tronco e ramas como unha forma de elevarse por encima doutras plantas para competir pola luz solar. A maioría das especies arbóreas son anxiospermas ou frondosas; do resto, moitas son ximnospermas de madeiras blandas. As árbores tenden a ter unha existencia longa, algunhas chegan a ter varios miles de anos de idade. As árbores existen desde hai 370 millóns de anos. Estímase que hai uns tres billóns de árbores adultos no mundo.

Unha árbore adoita ter moitas ramas secundarias que se apoian no tronco sen tocar o chan, estas a vez adoitan dividirse en ramas máis pequenas e brotes que adoitan ter follas, que captan a enerxía luminosa e a converten en azucres mediante a fotosíntese, proporcionando o alimento para o crecemento e desenvolvemento da árbore. Este tronco adoita conter tecido leñoso para a resistencia, e tecido vascular que se encarga de transportar líquidos (saiba bruta e elaborada) polo interior da planta. A maioría das árbores están rodeados por unha capa de casca que lles serve de barreira protectora. Por debaixo do chan atópanse as raíces que se ramifican e se estenden amplamente e serven para ancorar a árbore a terra e extraer humidade e nutrientes do solo.

As árbores adoitan reproducirse mediante sementes. Poden ser flores ou froitos, pero algunhas árbores, como as coníferas, teñen en cambio conos de pole e conos de sementes. As palmeiras, as bananeiras e os bambús tamén producen sementes, pero os fentos arborescentes producen esporas.

As árbores xogan un papel importante na redución da erosión e na moderación do clima. Eliminan o dióxido de carbono da atmosfera e almacenan grandes cantidades de carbono nos seus tecidos. As árbores e os bosques proporcionan un hábitat para moitas especies de animais e plantas. As selvas tropicais están entre os hábitats máis biodiverso do mundo. As árbores proporcionan sombra e refuxio, madeira para a construción, combustible para cociñar e quentar, e froita para a alimentación, ademais de ter moitos outros usos.

Nalgunhas partes do mundo, os bosques están a reducirse a medida que se eliminan árbores para aumentar a cantidade de terra dispoñible para a agricultura. Debido á súa lonxevidade e utilidade, as árbores sempre foron venerados, como bosques sagrados en varias culturas, e desempeñan un papel en moitas das mitoloxías do mundo.

Certas especies de árbores poden superar os 100 metros de altura, e chegar a vivir durante miles de anos. As grandes árbores, coma as sequoias xigantes de California, poden pesar máis de 6.000 toneladas, o que as converte no ente vivo máis pesado que existiu sobre o planeta ^{[Cómpre referencia]}.

As árbores son compoñentes importantes do medio natural así como útiles para os seres humanos como fornecedores de material de construción, transporte e mobiliario; alimento e recursos medicinais; leña para calefacción etc. Son árbores, por exemplo, a cerdeira, a maceira, o castiñeiro, a aciñeira, o piñeiro, a magnolia etc. Tamén xogan un importante papel na cultura, considérense as árbores de Nadal, a árbore da sabedoría, a árbore xaponesa do amor (o xinkgo) etc. A árbore por excelencia en Galicia é o carballo, o mesmo que no País Vasco, Gran Bretaña ou Alemaña.

Aínda que "árbore" é un termo de uso común, non existe unha definición precisa universalmente recoñecida do que é unha árbore, nin en botánica nin na linguaxe común.^[2][3] No seu sentido máis amplo, unha árbore é calquera planta coa forma xeral dun talo alongado, ou tronco, que soporta as follas ou ramas fotosintéticas a certa distancia do chan.^[4] As árbores tamén se definen normalmente pola altura,^[5] as plantas pequenas de entre 0.5 a 10 m adoitan chamarse arbustos,^[6] feito polo que a altura mínima dunha árbore só define a árbore de forma confusa.^[5] Neste sentido amplo as grandes plantas herbáceas como as papaias ou as bananeiras serian árbores.^[3][7]

Unha definición máis restrinxida e que se aplica habitualmente é que unha árbore ten un tronco leñoso formado por aneis concéntricos durante o seu crecemento secundario, o que significa que o tronco engrosa cada ano ao crecer cara a fóra, ademais do crecemento primario ascendente na lonxitude da árbore.^[5][8] Baixo tal definición, as plantas herbáceas como as palmeiras, as bananeiras e as papaias non se consideran árbores; independentemente da súa altura, da forma de crecemento ou da circunferencia do talo. Certas monocotiledóneas poden considerarse árbores baixo unha definición un pouco máis laxa;^[9] mentres que a árbore de Xosué, os bambús e as palmeiras non teñen crecemento secundario e nunca producen madeira verdadeira con aneis de crecemento,^[10][11] poden producir "pseudo-madeira" por células lignificantes formadas polo crecemento primario.^[12] As especies arbóreas do xénero ''Dracaena'', a pesar de ser tamén monocotiledóneas, teñen un crecemento secundario causado por meristemos no seu tronco, pero é diferente do meristemo engrosador que se atopa nas árbores dicotiledóneas.^[13]

Ademais das definicións estruturais, as árbores defínense normalmente polo uso; por exemplo, como aquelas plantas que producen madeira.^[14]

O hábito de crecemento das árbores é unha adaptación evolutiva que se atopa en diferentes grupos de plantas: ao crecer máis altas, as árbores poden competir mellor pola luz solar.^[15] As árbores adoitan ser altas e lonxevas,^[16] algunhas chegando a varios miles de anos.^[17] Varios árbores están entre os organismos máis vellos que viven no tempo presente.^[18] As árbores teñen estruturas modificadas, como talos máis grosos compostos por células especializadas que engaden forza estrutural e durabilidade, o que lles permite crecer máis altos que moitas outras plantas e estender a súa follaxe. As árbores diferéncianse dos arbustos, aínda que teñen unha forma de crecemento similar, polo xeral en que crecen máis e teñen un só talo principal;^[6] pero non hai unha distinción consistente entre unha árbore e un arbusto,^[19] faise máis confuso polo feito de que as árbores poden reducir o seu tamaño en condicións ambientais máis duras, como nas montañas e nas zonas subárticas. A forma da árbore evolucionou por separado en clases de plantas non relacionadas en resposta a desafíos ambientais similares, converténdoas nun exemplo clásico de evolución paralela. Cun estimado de entre 60.000 e 100.000 especies, o número de árbores en todo o mundo podería sumar o vinte e cinco por cento de todas as especies de plantas vivas.^[20][21] O maior número destes crece en rexións tropicais; moitas destas áreas aínda non foron totalmente inspeccionadas por botánicos, polo que a diversidade de árbores e os seus rangos son pouco coñecidos.^[22]

A maioría das especies arbóreas son anxiospermas ou frondosas. Do resto, moitas son ximnospermas ou árbores de madeira blanda;^[23] entre elas atópanse as coníferas, as cícadas, as ginkgophytas e as gnetales, que producen sementes que non están encerradas en froitos, senón en estruturas abertas como as piñas, e moitas teñen follas cerosas e resistentes, como as agullas dos piñeiros.^[24] A maioría das anxiospermas son eudicots, as "auténticas dicotiledóneas", así chamadas porque as sementes conteñen dous cotiledóns ou follas de sementes. Tamén hai algunhas árbores entre as antigas liñaxes de plantas con flores chamadas anxiospermas basais ou paleodicotas; estes inclúen a amborella, a magnolia, a noz moscada e o aguacate,^[25] mentres que as árbores como o bambú, as palmeiras e as bananeiras son monocotiledóneas.

A madeira dálle forza estrutural ao tronco na maioría dos tipos de árbores; isto reforza a planta mentres crece. O sistema vascular das árbores permite que a auga, os nutrientes e outras substancias químicas distribúanse ao redor da planta, sen el, as árbores non poderían crecer tanto como o fan. As árbores, ao ser plantas relativamente altas, necesitan extraer auga do talo a través do xilema desde as raíces pola succión que se produce ao evaporarse a auga das follas. Se non hai auga suficiente, as follas morrerán.^[26] As tres partes principais das árbores inclúen a raíz, o talo e as follas; son partes integrantes do sistema vascular que interconecta todas as células vivas. Nas árbores e outras plantas que desenvolven madeira, o cámbium vascular permite a expansión do tecido vascular que produce o crecemento leñoso. Debido a que este crecemento rompe a epiderme do talo, as plantas leñosas tamén teñen un cámbium cortical que se desenvolve mediante o floema. O cambium da cortiza dá lugar a células de cortiza engrosadas para protexer a superficie da planta e reducir a perda de auga. Tanto a produción de madeira como a produción de cortiza son formas de crecemento secundario.^[27]

As árbores poden ser perennifolios, con follaxe que persiste e permanece verde durante todo o ano,^[28] ou caducifolios, mudando as súas follas ao final da tempada de crecemento e tendo daquela un período de inactividade sen follaxe.^[29] A maioría das coníferas son de folla perenne, pero os alerces (lárice e pseudolarix) son caducifolios, deixando caer as agullas cada outono, e algunhas especies de ciprés (glyptostrobus, metasequoia e taxodium) arroxan pequenos brotes frondosos anualmente nun proceso coñecido como cladoptose.^[6] A copa é a parte superior dunha árbore que inclúe as ramas e as follas.,^[30] mentres que a capa máis alta dun bosque, formada polas copas das árbores, coñécese como dosel arbóreo.^[31] Un brote é unha árbore nova.^[32]

Moitas palmeiras altas son herbáceas^[33] monocotiledóneas; estas non sofren un crecemento secundario e nunca producen madeira.^[10][11] En moitas palmeiras altas, a xema terminal do talo principal é o único que se desenvolve, polo que teñen troncos sen ramificación con follas grandes dispostas en espiral. Algúns dos fentos arbóreos, da orde Cyatheales, teñen troncos altos e rectos, que medran ata 20 m, pero estes non están compostos por madeira senón por rizomas que medran verticalmente e están cubertos por numerosas raíces adventicias.^[34]

As árbores están formados por tres partes: a raíz, o tronco e a copa. As dúas primeiras son os que diferencian fundamentalmente unha árbore dun arbusto. Os arbustos son máis pequenos e non teñen un único talo, senón que están formados por varios. Non obstante, cómpre sinalarse que algunhas especies poden desenvolverse como árbores pequenas ou como arbustos, dependendo das circunstancias ambientais.

As raíces fixan a árbore ao chan. As raíces poden ter unha raíz principal, ou ben, ser numerosas raíces en que ningunha delas predomina, adoptando a forma de raíz ramificada fasciculada. Moitas raíces combínanse simbioticamente con micelios de fungos. Os fungos poden conectar diferentes árboles e formaren unha rede que transmite nutrientes e sinais.^[35][36][37] As raíces aéreas son máis raras dentro das árbores, mais danse nalgunhas especies que viven en contornas pantanosas, como o mangleiro (Rhizophora).

O tronco sostén a copa. A súa capa exterior chámase cortiza ou súber, de espesor e cor variables, que serve para protexer o zume. As súas características (cor, forma en que se desescama etc.) son unha azuda para diferenciar as especies arbóreas. Por exemplo, a faia común tena gris e lisa ata idades moi avanzadas; o piñeiro piñonero tena de cor parda gris ou parda vermella, é escuamiforme, forma sucos escuros e grandes placas; e o olmo común, ten cor parda gris, cuarteado por gretas, tanto horizontais como transversais.

Se se corta un tronco de maneira lonxitudinal poden verse os aneis, que indican a forma en que se foi desenvolvendo esa árbore. Cada ano fórmase un anel. Contándoos pode saberse a idade da árbore, se ben é máis doado nas árbores de zonas temperadas, xa que nos trópicos, cun clima regular ao longo do ano, non se aprecia a formación de aneis anuais. Os aneis estreitos evidencian anos de dificultades e pobre alimentación de xeito que o crecemento é retardado. Os anos de crecemento máis rápido vense en aneis máis largos. Hai un centro do tronco máis escuro, o durame ou corazón, son células leñosas mortas de onde procede a mellor madeira para usar como combustible, e logo uns aneis máis claros cara ao exterior, a albura. Entre a albura e a cortiza hai unha soa capa de células pola que o tronco está crecendo, chamada cambium; divídese á súa vez en dúas partes: a interior forma o xilema (albura e durame) e a exterior forma a cortiza interna (floema).

As pólas adoitan abrochar a certa altura do chan, de xeito que deixan unha franxa de tronco libre. As pólas e as follas forman a copa. Esta adopta formas diversas segundo as especies, distinguíndose basicamente tres tipos: a alongada e vertical, a redondeada e a que se estende de xeito horizontal, como se fose un parasol. As pólas saen do tronco, subdivídense en pólas menores e nestas están os gomos e as follas. Do gomo nacerá unha flor, unha rama ou follas. Os gomos que quedan no extremo das poliñas chámanse gomos terminais. Adoitan estar cobertas por escamas ou catafilos como forma de protección.

Os tres grupos principais de árbores son:

1. As frondosas ou follosas (folla ancha): coma o carballo, o loureiro, a maceira, a camelia etc.
2. As coníferas (folla accicular: arume): coma o piñeiro, o abeto, o teixo, o cipreste, o xenebro, a tuia etc.
3. As palmeiras, aínda que taxonomicamente non son consideradas árbores porque todas as árbores posúen o crecemento do diámetro do seu talo en aneis para a formación do toro, que produce a madeira, e isto non acontece coas palmeiras.^{[Cómpre referencia]}

O xinkgo (Ginkgo biloba L.) é unha árbore considerada coma exemplo de fósil vivente. Malia que anteriormente era incluída nas coníferas, agora é clasificada nun grupo á parte, Ginkgophyta, unha división das plantas máis estendida na era secundaria, da que é o único representante actual. ^{[Cómpre referencia]}

Unha árbore é unha forma de planta que aparece en moitas ordes e familias de plantas diferentes. As árbores amosan unha gran variedade de formas de crecemento, formas de follas, características da cortiz e órganos reprodutivos.

A forma da árbore evolucionou separadamente en clases de plantas sen parentesco, respondendo a uns desafíos medioambientais análogos, facendo así un clásico exemplo de evolución paralela. Cunhas aproximadamente 100 000 especies arbóreas, o número de especies en todo o mundo pode supoñer o 25 % de todas as especies de plantas vivas.^[38] A maioría das especies arbóreas medran en rexións tropicais do mundo e moitas desas áreas non foron aínda investigadas polos botánicos, facendo que a diversidade de especies e as áreas de distribución se entendan de maneira fragmentaria.^[39]

En abril de 2007 a datación das primeiras árbores coñecidas é do rango dos 380 millóns de anos, en pleno período devoniano cando os animais vertebrados apenas comezaban a colonizar as terras emerxidas. Esas árbores, do xénero Wattieza, que poboaban zonas actualmente correspondentes a Norteamérica e América do Sur, probablemente enriqueceron a atmosfera con osíxeno producido mediante a fotosíntese favorecendo deste xeito o desenvolvemento de especies superiores de animais fóra dos mares. As árbores máis antigas eran fentos arborescentes, equisetáceas e licófitas, que medraron en bosques no período carbonífero; aínda sobreviven fieitos arborescentes, pero as únicas equisetáceas e licófitas que quedan non teñen forma de árbore. Máis tarde, no período Triásico, apareceron as coníferas, os xinkgos, as cícadas e outras ximnospermas, e posteriormente as plantas con flor no Cretáceo. A maior parte das especies actuais son plantas con flor (anxiospermas) e coníferas.

Atópanse plantas co biotipo de árbore en todas as clases da superdivisión Spermatophyta, agás nas cícadas (Cycadophyta), que son de biotipo Palmeroide.

É o eixo entre os mundos inferior, terrestre e celeste. Coincide coa cruz da redención. Na iconografía cristiá, a cruz está representada moitas veces como árbore da vida.

Esta árbore da vida xorde por primeira vez na arte dos pobos orientais; é o hom a árbore central colocada entre dous animais ou dous seres fabulosos; é un tema mesopotámico que pasou a Extremo Oriente e Occidente por medio dos persas, árabes e bizantinos. Para as teogonías orientais o hom ten un sentido cósmico, está situado no centro do Universo e móvese coa idea do Deus creador. No paraíso, a árbore da vida estaba oculta.

Na arte románica encóntrase ás veces con algunhas variacións. O hom, ó pasar á simboloxía cristiá, representa a Xesús Cristo.

No claustro da igrexa de Santa María la Real de Nieva na provincia de Segovia (España), nalgúns capiteis pódese observar a representación do hom oriental como símbolo da árbore da vida:

• Árbore co león e o boi alados (que representan a Marcos e Lucas) que están defendendo o hom.
• Un piñeiro, e ós seus lados uns cans con rostro humano cubertos por carapucha. Son os cans dominicanos como defensores do hom.
• Noutro capitel, os animais son dous bufos, símbolo da sabedoría e a noite, tamén defendendo o hom.

Pero non só no cristianismo achamos o culto ás árbores. Así, por exemplo:

• Os druídas veneraban os carballos.
• A deusa grega Dafne por escapar do amor de Apolo, converteuse en loureiro (hoxe símbolo da vitoria igual que na antiga Grecia).
• Os hindús veneran a figueira de Bengala.
• Odín logrou a sabedoría bebendo da auga que había entre as raíces dunha árbore.

Mesmo para Castelao a árbore ten unha simboloxía importante relativa a Galicia:

"A árbore é o símbolo do señorío espiritual de Galicia. A árbore é un engado dos ollos pola súa fermosura; é unha ledicia dos oídos porque nela cantan os paxaros: é un arrolador do espírito porque nas súas ponlas conta contos o vento. A árbore dános froita, que é un manxar composto polo mesmo creador para regalía do noso paladar: o derradeiro ben que nos quedou do paraíso perdido. A árbore pídelle auga ao ceo para que a terra teña sangue, vida e bonitura".

Referencias

Commons ten máis contidos multimedia sobre:  Árbore

• Marisa Castro Cerceda, Luís Freire e Antonio Prunell (1990). Guía das árbores de Galicia. Vigo: Edicións Xerais de Galicia (2ª ed.). ISBN 84-7507-406-5. 
• Marisa Castro Cerceda, Antonio Prunell e Jaime B. Blanco-Dios (2007). Guía das árbores autóctonas e ornamentais de Galicia. Vigo. Xerais. ISBN 978-84-9782-645-7. 
• Henrique Niño Ricoi, Calros Silvar (2006 (3º edición)). Guía das árbores de Galicia. A Coruña: Baía Edicións. ISBN 84-96526-70-4. 
• Varios autores (2006). Árbores de Galiza. Vigo: Promocións Culturais Galegas / A Nosa Terra. ISBN 84-8341-043-5. 

• Árbore froiteira
• As árbores na cultura popular galega
• Bosque
• Tronco
• Cortiza e casca
• Gomo
• Folla
• Froitos e bagas
• Sementes
• Piñas
• Bonsai
• Polinización
• Deforestación
• Ecoloxía
• Natureza
• Incendio forestal

• Tree Encyclopedia (en inglés).
• Sociedade Internacional de Arboricultura (en inglés).